მთარგმნელი: ლია გოგსაძე

სტატია დაწერილია 2007 წელს, საზოგადოება “მემორიალის” მიერ. სტატია გამოქვეყნდა 2008 წელს, ჟურნალში “კომუნიზმის ისტორიული კვლევის წელიწდეული” (ყოველწლიური გამოცემა)| გვერდი 419-426 |  (JHK 2008 | Jahrbuch für Historische Kommunismusforschung | Seite 419-426 | Aufbau Verlag). სტატიაში განხილულია პოსტსაბჭოთა სივრცეში “დიდი ტერორის” გააზრების ტენდენციები, განსაკუთრებული ფოკუსით რუსეთის ფედერაციაზე. ავტორები ყურადღებას ამახვილებენ ისტორიის ციკლურობაზე და მიანიშნებენ იმ საფრთხეებზე, რომლებიც შესაძლოა ტოტალიტარიზმის არასათანადოდ გააზრებამ საზოგადოებას მოუტანოს. 

სამწუხაროდ, წლების გასვლის შემდეგ სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები გამართლდა და პუტინის რეჟიმის რუსეთი კვლავ იქცა ტოტალიტარულ სახელმწიფოდ, ხოლო რეპრესიებმა თანამედროვე რუსეთში არნახული მასშტაბები მიიღო. მართალია, 2022 წლისთვის სიკვდილით დასჯის პრაქტიკა აღარ გამოიყენება, თუმცა პოლიტიკური დევნის სხვა ფორმებს მასშტაბური ხასიათი აქვს. რუსეთის ფედერაციაში ყოველდღიურად მიმდინარეობს ოპონენტების შეკვეთილი მკვლელობა მრავალმილიონიანი ქალაქის ცენტრალურ ადგილებში, რაც გარდა ამ ადამიანების განეიტრალებისა, მასობრივი შიშის დანერგვასაც ემსახურება. მათი დაკავება და მრავალი წლით ციხეში გამოკეტვა ან ემიგრაციაში წასვლის იძულება. საბჭოთა კავშირში დამკვიდრებული პრაქტიკის მსგავსად,  ოპონენტების დევნა და ლიკვიდაცია აქტიურად მიმდინარეობს სხვა ქვეყნებშიც.

რუსეთის მსგავსი შიდაპოლიტიკური ტრანსფორმაციის ერთ-ერთ მთავარ საფუძვლად, საბჭოთა კავშირისადმი ნოსტალგია, წარსული ფაქტების მცდარი ინტერპრეტაცია და ყალბ ისტორიულ ნარატივებზე დაფუძნებული, რუსოცენტრული ეროვნული იდენტობის შექმნის მცდელობები იქცა. ბოლო წლებში რუსეთის ფედერაციამ მეზობელი ქვეყნების მიმართ ჩადენილი დანაშაულები: 2008 წლის ომი, საქართველოს ორი რეგიონის მიტაცება და დამოუკიდებელ სახელმწიფოებად აღიარება, 2014 წლიდან უკრაინაში ანალოგიური მეთოდებით მოქმედება: ყირიმის ანექსია, უკრაინის დონბასის და ლუგანსკის რეგიონების ოკუპაცია, შემდგომში მათი სახელმწიფოებად აღიარება და 2022 წელს უკრაინაში შეჭრა და ფართომასშტაბიანი ომის წამოწყება სრულად ყალბ ისტორიულ ნარატივებზე დააფუძნა. 

გაეცანით სტატიის თარგმანს:

სამოცდაათი წლის წინ, სსრკ-ში უმაღლესი პარტიული ორგანოების გადაწყვეტილებით, მოხდა ერთ-ერთი ჩვეულებრივი სისხლიანი „წმენდა“, რომელიც თითქმის ორი წელი გაგრძელდა. ისტორიულ ჟურნალისტიკაში ამ დევნის კამპანიას ხშირად „დიდი ტერორის“ სახელით მოიხსენიებენ; ხალხი მას უბრალოდ "37 წელს" უწოდებს. 

კომუნისტურ დიქტატურას ყოველთვის თან ახლდა პოლიტიკური დევნა, როგორც 1937 წლამდე, ისე მის შემდეგ. თუმცა, სწორედ 1937 წელი გახდა ხალხის გონებაში  სახელმწიფო ხელისუფლების მიერ ორგანიზებული და განხორციელებული მასობრივი მკვლელობების სისტემის საშინელი სიმბოლო. ცხადია, ეს გამოწვეულია იმით, რომ დიდმა ტერორმა გამოავლინა გარკვეული დამახასიათებელი ნიშნები, რამაც განსაზღვრა მისი განსაკუთრებული ადგილი ისტორიაში და უდიდესი გავლენა, რაც მას ჰქონდა და აქვს ჩვენი ქვეყნის ბედზე.  

1937 წელი - ეს არის რეპრესიების გიგანტური მასშტაბი, რომელმაც მოიცვა ყველა რეგიონი და გამონაკლისის გარეშე საზოგადოების ყველა ფენა, დაწყებული ქვეყნის უმაღლესი ხელმძღვანელობით დამთავრებული ფერმერებითა და მუშებით, რომლებიც შორს იყვნენ ყოველგვარი პოლიტიკისგან. 1937-38 წლებში პოლიტიკური ბრალდებით დააპატიმრეს 1,7 მილიონზე მეტი ადამიანი. დეპორტაციის მსხვერპლთა და „სოციალურად მავნე ელემენტებად“ მსჯავრდადებულთა რიცხვი 2 მილიონზე მეტია.

ეს არის სასჯელის დაუჯერებელი სისასტიკე: 700 000-ზე მეტი დაკავებული ადამიანი სიკვდილით დასაჯეს.

 ჩანაწერი ნ. ი. ეჟოვის წიგნაკიდან. 1938 წლის 1 თებერვალს პატიმართა დაკავების ორგანიზებისა და მათი რაოდენობის შესახებ.

ფოტო: РГАСПИ

ეს არის გეგმაზომიერი ტერორისტული „სპეციალური ოპერაციების“ უპრეცედენტო სისტემურობა. მთელი კამპანია წინასწარ იყო დაგეგმილი სსრკ-ს უმაღლესი პოლიტიკური ხელმძღვანელობის მიერ და მათი მუდმივი კონტროლის ქვეშ იყო. НКВД (შინაგან საქმეთა სახალხო კომისარიატი, შსსკ)-ს საიდუმლო ბრძანებებით დგინდებოდა ცალკეული ოპერაციების განხორციელების ვადები, მოსახლეობის ჯგუფები და კატეგორიები, რომლებიც ექვემდებარებოდნენ "წმენდას", ასევე თითოეულ რეგიონში დაკავებებისა და დახვრეტების "ლიმიტები" - დაგეგმილი ციფრები.  ნებისმიერი ცვლილება, ნებისმიერი „ქვემოდან წამოსული ინიციატივა“ მოსკოვთან შეთანხმებული და მათ მიერ დამტკიცებული უნდა ყოფილიყო. მაგრამ მოსახლეობის უმრავლესობისთვის, რომელმაც არ იცოდა ამ ბრძანებების შინაარსის შესახებ, დაპატიმრების ლოგიკა იყო დამაბნეველი და აუხსნელი, საღი აზრის მიღმა. თანამედროვეთა თვალში დიდი ტერორი გიგანტურ ლატარიას ჰგავდა. მომხდარის თითქმის მისტიკური გაუგებრობა განსაკუთრებით შემზარავი იყო და მილიონობით ადამიანი საკუთარ თავს  დაუცველად გრძნობდა.

 მარჯვნიდან მარცხნივ:  ვ. მ. მოლოტოვი, ლ. მ. კაგანოვიჩი, ი. ბ. სტალინი, ა. ლ. მიქოიანი, მ. ი. კალინინი, მ. ფ. შკირიატოვი, ნ. ი. ეჟოვი.  კრემლი. 1937წ. ფოტო: РГАСПИ

ფართომასშტაბიანი დევნა განსაკუთრებით შეეხო ახალი საბჭოთა ელიტის იმ ადამიანებთან ანგარიშის გასწორებას, რომელთა გვარები ცნობილი იყო მთელი ქვეყნის მასშტაბით (მათ შესახებ ყველაზე ხშირად წერდნენ გაზეთებში) და რომელთა ერთგულებაზე ეჭვის საფუძველი არ არსებობდა, რაც მხოლოდ აძლიერებდა პანიკას და მასობრივ ფსიქოზს. მოგვიანებით, მითიც კი გაჩნდა, რომ დიდი ტერორი მიმართული იყო მხოლოდ ძველი ბოლშევიკების და სახელმწიფოსა და პარტიის მეთაურების წინააღმდეგ. სინამდვილეში, დაკავებულთა და დახვრეტილთა უმეტესობა უბრალო საბჭოთა მოქალაქეები იყვნენ, რომლებიც უპარტიოები იყვნენ და არცერთ ელიტას არ მიეკუთვნებოდნენ. 1937 წელი - ეს არის მსოფლიო ისტორიაში აქამდე უცნობი მასშტაბის ბრალდებების გაყალბება. 1937/38 წლებში დაპატიმრებას ექვემდებარებოდნენ ძირითადად ის პირები, რომლებიც მიეკუთვნებოდნენ НКВД (შსსკ)-ს ნებისმიერ „ოპერატიულ ბრძანებაში“ დასახელებულ მოსახლეობის გარკვეულ კატეგორიას ან ჰქონდათ სამსახურებრივი, ნათესაური ან მეგობრული კონტაქტები უკვე დაპატიმრებულ ადამიანებთან. გამომძიებელი მაგისტრატების გადასაწყვეტი იყო ინდივიდუალური „დანაშაულის“ ფორმულირება. ამიტომ ათასობით დაკავებულს წაუყენეს ფანტასტიკური ბრალდებები "კონტრრევოლუციური შეთქმულების", "ჯაშუშობის", "ტერორისტული აქტების მომზადების", "დივერსიების" და ა.შ. 

1937 წელი არის მე-20 საუკუნის შუა საუკუნეების ინკვიზიციური პროცესის ნორმების აღორძინება ყველა მისი ტრადიციული ატრიბუტით: დისტანციური განაჩენით (საქმის აბსოლუტურ უმრავლესობაში), იმიტირებული სასამართლო პროცესებით, დაცვის არ არსებობით, გამომძიებელი მაგისტრატის, პროკურორის, მოსამართლის და აღმასრულებლის როლების ფაქტობრივი გაერთიანებით ერთ ორგანოში. როგორც ინკვიზიციის დღეებში, პატიმრის რიტუალური „დანაშაულის აღიარება“ მტკიცების მთავარ საშუალებად იქცა. აღიარების მიღების სურვილმა, ბრალდების თვითნებურ და ფანტასტიკურ ხასიათთან ერთად, წამების მასიური, ფართო გამოყენება გამოიწვია; 1937 წლის ზაფხულში წამება ოფიციალურად იქნა სანქცირებული და რეკომენდებული გამოძიების მეთოდად.

1937 წელი – ეს არის საგანგებო და დახურული სასამართლო პროცესები.ეს არის საიდუმლო, რომელიც ფარავდა „სამართლიანობის“ განხორციელებას, აუხსნელ საიდუმლოებას დახვრეტისა და დაკრძალვის ადგილების გარშემო.ეს არის სისტემატური, დიდი ხნის ოფიციალური ტყუილი დახვრეტილების ბედზე: ჯერ ლეგენდარულ „ბანაკებზე მიმოწერის ნებართვის გარეშე“, შემდეგ გარდაცვალებაზე,სავარაუდოდ ავადმყოფობის შედეგად, ყალბი თარიღებითა და გარდაცვალების ადგილებით.

1937 წელი - ეს არის კოლექტიური პასუხისმგებლობა, რომელიც სტალინის ხელმძღვანელობას სურდა დაეკისრა მთელი ხალხისთვის. მთელი ქვეყნის მასშტაბით იმართებოდა აქციები, სადაც ხალხს აიძულებდნენ ხმამაღალი აპლოდისმენტების თანხლებით საჯაროდ ეცრუა, რომ „ხალხის მტრები“ მხილებული და განეიტრალებულია. ბავშვები იძულებულნი იყვნენ განშორებოდნენ დაპატიმრებულ მშობლებს, ქალები კი ქმრებს.

ეს არის მილიონობით დანგრეული ოჯახი. საბედისწერო აბრევიატურა „ЧСИР“ - (Член семьи изменника Родины - „სამშობლოს მოღალატის ოჯახის წევრი“) უტოლდებოდა 20 000 ქვრივის სპეციალურ ბანაკებში პატიმრობას, რომელთა ქმრები სიკვდილით დასაჯეს უზენაესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის განაჩენით. ეს იყო ასიათასობით "1937 წლის ობოლი" - მოპარული ბავშვობისა და წართმეული ახალგაზრდობის მქონე ადამიანები.

ეს არის ადამიანის სიცოცხლისა და თავისუფლების ღირებულების საბოლოო დაკნინება. ეს არის „ჩეკიზმის“ კულტი, ძალადობის რომანტიზაცია, სახელმწიფოს გაღმერთებული კერპი. ეს ის ეპოქაა, როცა ხალხის ცნობიერებიდან მთლიანად წაიშალა ყველა სამართლებრივი კონცეფცია.

ბოლოს და ბოლოს, 1937 წელი ვაკხანალიური ტერორის ფანტასტიკური კომბინაციაა აღვირახსნილ პროპაგანდისტულ კამპანიასთან, რომელიც ადიდებს საბჭოთა დემოკრატიას, როგორც მსოფლიოში ყველაზე სრულყოფილს, საბჭოთა კონსტიტუციას, როგორც მსოფლიოში ყველაზე დემოკრატიულს და საბჭოთა ხალხის დიდ მიღწევებს და გმირულ ქმედებებს   შრომით საქმიანობაში.

სწორედ 1937 წელს იკვეთება საბჭოთა საზოგადოების დამახასიათებელი თვისება, კერძოდ, ორმაგი აზროვნება, რაც საზოგადოებრივ და ინდივიდუალურ ცნობიერებაზე პროპაგანდის მიერ დაწესებული რეალობის გახლეჩის შედეგია.

***

ახლაც, სამოცდაათი წლის შემდეგ, 1937-38 წლების კატასტროფის დამღუპველი, დესტრუქციული გავლენა და სახელმწიფო ძალადობის მთელი სისტემა, რომლის სიმბოლო და კვინტესენცია გახდა ეს წლები, კვლავ რჩება რუსეთის და სსრკ-ს ნანგრევებზე შექმნილი სხვა ქვეყნების საზოგადოებრივი ცხოვრებისა და სახელმწიფო პოლიტიკის სტერეოტიპებში. ეს კატასტროფა შევიდა როგორც მასის, ისე ინდივიდის ქვეცნობიერში, დაამსხვრია ხალხის ფსიქოლოგია, დაამძიმა რუსეთის იმპერიიდან გადმოტანილი ჩვენი მენტალიტეტის დაავადებები და შექმნა ახალი საშიში კომპლექსები.

ძალაუფლების კერპის წინაშე ადამიანის სიცოცხლისა და თავისუფლების არარაობის განცდა დიდი ტერორის გადაუჭრელი შედეგია. 

„მართული მართლმსაჯულების“ ჩვევა - სასამართლო ორგანოები, რომლებიც მოქმედებენ არა კანონის ნორმებით, არამედ ხელისუფლების ბრძანებით - ეს არის დიდი ტერორის აშკარა მემკვიდრეობა.

დემოკრატიული პროცესის იმიტაცია, ამავდროულად ელემენტარული დემოკრატიული ინსტიტუტების შეზღუდვა და ადამიანის უფლებებისა და თავისუფლების აშკარა უგულებელყოფა, კონსტიტუციის დარღვევა, რომელსაც თან ახლავს კონსტიტუციური წესრიგისადმი ურყევი ლოიალობის ფიცი - ეს არის სოციალური მოდელი, რომელიც წარმატებით იქნა გამოცდილი პირველად დიდი ტერორის დროს.

დღევანდელი ბიუროკრატიული აპარატის მიერ დამოუკიდებელი სოციალური აქტივობის ამრეკლავი უარყოფა, მისი მკაცრი სახელმწიფოს ქვეშ მოქცევის დაუსრულებელი მცდელობები - ეს ასევე დიდი ტერორის შედეგია, როდესაც ბოლშევიკურმა რეჟიმმა დაასრულა თავისი ბრძოლის ხანგრძლივი ისტორია ბურჟუაზიული საზოგადოების წინააღმდეგ. 1937 წლისთვის სსრკ-ში სოციალური ცხოვრების ყველა კოლექტიური ფორმა - კულტურული, სამეცნიერო, სოციალური და ა.შ., რომ აღარაფერი ვთქვათ პოლიტიკურზე - უკვე ლიკვიდირებული იყო ან შეიცვალა იმიტაციებით. ამის შემდეგ შესაძლებელი იყო სათითაოდ გაენადგურებინათ ადამიანები და ამავდროულად მათი სოციალური ცნობიერებიდან ამოეღოთ დამოუკიდებლობის, სამოქალაქო პასუხისმგებლობისა და ადამიანური სოლიდარობის ყველა ცნება.„მტრის გარემოცვაზე“ ძველი კონცეფციის აღორძინება თანამედროვე რუსულ პოლიტიკაში - დიდი ტერორის იდეოლოგიური საფუძველი და პროპაგანდისტული მხარდაჭერა, უნდობლობა და მტრობა ყოველივეუცხოურის მიმართ, საზღვარგარეთ „მტრების“ ისტერიული ძიება და „მეხუთე კოლონა“ ახალ პოლიტიკურ კონტექსტში ხელახლა დაბადებული ქვეყნის შიგნით და სხვა სტალინური იდეოლოგიური შაბლონები მოწმობს 1937 წლის გადაუჭრელ მემკვიდრეობას ჩვენს პოლიტიკურ და სოციალურ ცხოვრებაში.

ჩვენს საზოგადოებაში ნაციონალიზმისა და ქსენოფობიის წარმოშობის და აყვავების სიმარტივე უდავოდ არის 1937-38 წლების "ეროვნული სპეცოპერაციების" და ომის დროს ღალატში ბრალდებული მთელი ხალხის დეპორტაციის ნაშთი, ისევე როგორც "კოსმოპოლიტიზმის წინააღმდეგ ბრძოლის რელიქვია", "ექიმთა საქმე" და მასთან დაკავშირებული პროპაგანდისტული კამპანიები.

ინტელექტუალური კონფორმიზმი, ყოველგვარი „განსხვავებულობის“ შიში, თავისუფალ და დამოუკიდებელ აზროვნებასთან მიუჩვევლობა, სიცრუესთან შეგუება – ეს დიდწილად დიდი ტერორის შედეგია.

აღვირახსნილი ცინიზმი ორმაგი აზროვნების მეორე მხარეა, ბანაკის მგლის მორალი („შენ დღეს მოკვდები, მე ხვალამდე არ მოვკვდები“), ტრადიციული ოჯახური ღირებულებების დაკარგვა - ეს პრობლემებიც დიდი ტერორის  და გულაგის შედეგია.

ხალხის კატასტროფული იზოლაცია, ნახირის ინსტინქტი, რომელმაც შეცვალა კოლექტივიზმი, ადამიანური სოლიდარობის მტკივნეული ნაკლებობა - ეს ყველაფერი დევნის, დეპორტაციის, იძულებითი გადასახლების შედეგია, ეს არის შედეგი დიდი ტერორისა, რომლის მიზანიც იყო სწორედ საზოგადოების ატომიზაცია, ხალხის გადაქცევა „პოპულაციად“, ადვილად და მარტივად სამართავ მასად.

***

რა თქმა უნდა, დიდი ტერორის მემკვიდრეობას დღეს მასობრივი დაპატიმრებები  არ მოჰყოლია და ნაკლებად სავარაუდოა, რომ მოჰყვეს - ჩვენ სულ სხვა ეპოქაში ვცხოვრობთ. მაგრამ ეს მემკვიდრეობა, რომლის გაცნობიერებაც არ ხდება  საზოგადოების მიერ და ამდენად მისი დაძლევაც შეუძლებელია, ადვილად შეიძლება იქცეს „ჩონჩხად კარადაში“ და გამოიწვიოს დღევანდელი და მომავალი თაობების წყევლა, ხან მთავრობის განდიდება, ხან ჯაშუშომანია და ასევე რეპრესიული პოლიტიკის რეციდივები.

 რა არის გასაკეთებელი 1937 წლის საბედისწერო გამოცდილების გარკვევისა და დაძლევის თვალსაზრისით.

ბოლო ათწლედნახევარმა (თხუთმეტმა წელმა) აჩვენა, რომ საბჭოთა პერიოდის პოლიტიკური ტერორის საჯარო გამოძიება სამართლებრივი პოზიციებიდან აუცილებელია. უპირველეს ყოვლისა უნდა გაკეთდეს ქვეყნის იმდროინდელი ლიდერების ტერორისტული პოლიტიკის და  გენერალური იდეოლოგის და ტერორის მთავარი ორგანიზატორის, იოსებ სტალინის და მის მიერ ჩადენილი კონკრეტული დანაშაულების მკაფიო სამართლებრივი შეფასება. მხოლოდ ასეთი შეფასება შეიძლება იყოს ამოსავალი წერტილი, სამართლებრივი და ისტორიული ცნობიერების ქვაკუთხედი, წარსულის შემდგომი დამუშავების საფუძველი. სხვა შემთხვევაში საზოგადოების დამოკიდებულება ტერორის ეპოქის მოვლენებთან მიმართებაში აუცილებლად შეიცვლება პოლიტიკური ვითარების ცვლილებების მიხედვით და პერიოდულად აღორძინდება და ჩამოყალიბდება სტალინიზმის აჩრდილი, იქნება ეს დიქტატორის ბიუსტებში ჩვენი ქალაქების ქუჩებში თუ იქნება ეს ჩვენს ცხოვრებაში რეციდივის სახით სტალინურ პოლიტიკურ პრაქტიკაში. 

ალბათ, სრულფასოვანი სასამართლო პროცესის ჩასატარებლად საჭიროა სპეციალური სასამართლო ორგანო - მსოფლიო სამართლებრივ პრაქტიკაში პრეცედენტები ცნობილია.

სამწუხაროდ, აქამდე საპირისპირო ტენდენცია შეიმჩნევა: 2005 წელს რუსეთის ფედერაციის სახელმწიფო დუმამ 1991 წლის რეაბილიტაციის კანონის პრეამბულიდან ამოიღო რუსეთის კანონმდებლობაში ერთადერთი ფორმულირება, რომელიც მიუთითებდა ტერორის მსხვერპლთათვის მიყენებულ „მორალურ ზიანს“. ეს ნაბიჯი არ საჭიროებს მორალურ და პოლიტიკურ შეფასებას - ეს თავისთავად მეტყველებს. მორალური ზიანის შესახებ სიტყვები ხელახლა  შეტანილი უნდა იქნეს კანონის ტექსტში. ეს უნდა გაკეთდეს არა მხოლოდ მოკლულთა ხსოვნის უკვდავსაყოფად, არამედ საკუთარი თავის პატივისცემის მიზნით და რათა წაიშალოს შეურაცხყოფა, რომელიც მიაყენეს ათიათასობით მოხუცს, გადარჩენილ გულაგის პატიმარს და ასიათასობით  ტერორის მსხვერპლთა ახლობლებს.

ტერორიზმის სამართლებრივი შეფასება მნიშვნელოვანი ნაბიჯია, მაგრამ საკმარისი არ არის. 

ხელსაყრელი პირობები უნდა შეიქმნას სსრკ-ში სახელმწიფო ტერორის ისტორიის კვლევის გაგრძელებისა და გაფართოებისთვის. რაც მთავარია, უნდა მოიხსნას ამჟამად მოქმედი ყველა ხელოვნური და უსაფუძვლო შეზღუდვა პოლიტიკურ დევნასთან დაკავშირებული საარქივო მასალების ხელმისაწვდომობაზე. ტერორის ეპოქის შესახებ ცოდნის ამჟამინდელი ისტორიული მდგომარეობა უნდა გახდეს საყოველთაოდ ცნობილი: საბოლოოდ უნდა დაიწეროს ისტორიის სახელმძღვანელოები სკოლებისა და უნივერსიტეტებისთვის, რომლებშიც პოლიტიკური დევნა და განსაკუთრებით დიდი ტერორი ადეკვატურად იქნება განხილული. საბჭოთა ტერორის ისტორია უნდა გახდეს არა მხოლოდ სასკოლო განათლების სავალდებულო და მნიშვნელოვანი ნაწილი, არამედ სერიოზული ძალისხმევის საგანი პოპულარული განათლების სფეროში ამ სიტყვის ფართო გაგებით. ამ თემაზე საგანმანათლებლო და კულტურული გადაცემები აუცილებლად უნდა გადიოდეს სახელმწიფო ტელევიზიით; სახელმწიფომ ხელი უნდა შეუწყოს სამეცნიერო, საგანმანათლებლო ლიტერატურისა და მემუარების გამოცემას ტერორის ეპოქაზე. სასწრაფოდ საჭიროა სახელმწიფო ტერორის ისტორიის ეროვნული მუზეუმი, რომელიც სტატუსითა და დონით გაამართლებს ტრაგედიის მასშტაბებს და ეს უნდა გახდეს ამ თემაზე სამუზეუმო მუშაობის მეთოდოლოგიურ და სამეცნიერო ცენტრად. ტერორისა და გულაგის ისტორია უნდა იყოს ნაჩვენები ქვეყნის ყველა ისტორიულ და რეგიონულ მუზეუმში, როგორც ეს ხდება, მაგალითად, სხვა დიდი ისტორიული ტრაგედიის, დიდი სამამულო ომის შემთხვევაში. დაღუპულთა მემორიალი უნდა დაიდგას მოსკოვში სახელმწიფოს მიერ და სახელმწიფოს სახელით. 45 წელია გვპირდებიან ასეთ ძეგლს; დაპირების შესრულების დროა. მაგრამ ეს არ არის საკმარისი: ტერორის მსხვერპლთა ძეგლები მთელი ქვეყნის მასშტაბით უნდა იყოს. სამწუხაროდ, ბევრ ქალაქში მსხვერპლთა ხსოვნის აღნიშვნა არ გასცდა იმ საძირკვლის ქვებს, რომლებიც 15-18 წლის წინ იყო ჩადებული. მთელი ქვეყნის მასშტაბით, სამახსოვრო ნიშნებით და სამახსოვრო დაფებით უნდა აღინიშნოს ტერორის ინფრასტრუქტურასთან დაკავშირებული ადგილები: წინასწარი და სატრანზიტო ციხეების შემონახულ შენობებზე, პოლიტიკურ იზოლატორებზე, НКВД-ს და გულაგის ადმინისტრაციულ შენობებზე/სამმართველოებზე და ა.შ. სამახსოვრო ნიშნები, საინფორმაციო ნიშნები და საინფორმაციო დაფები ასევე უნდა განთავსდეს დიდი ბანაკის კომპლექსების ადგილებზე, პატიმრების შრომით შექმნილ საწარმოებზე და ჯერ კიდევ არსებულ ბანაკების ნანგრევებისკენ მიმავალ გზებზე. უნდა შეიცვალოს ქუჩების, სკვერების და ქალაქების დასახელებებიც კი, რომლებსაც იმ სახელმწიფო მოხელეების სახელები ეწოდათ, რომლებიც აქტიურად მონაწილეობდნენ ტერორის ორგანიზებასა და სისრულეში მოყვანაში. ადგილის სახელები,  რომელშიც უკვდავყოფილია დამნაშავეების ხსოვნა,  არ უნდა დარჩეს ნაკრძალად.

საჭიროა სახელმწიფო პროგრამა რუსეთის ფედერაციის ყველა რეგიონში პოლიტიკური დევნის მსხვერპლთა ხსოვნისადმი მიძღვნილი წიგნების შესაქმნელად და გამოსაცემად. ამჟამად ეს მხოლოდ რუსეთის ზოგიერთ რეგიონში ხდება. მიახლოებითი შეფასებით, დღემდე ამ წიგნებში მოცემული სახელების სია შეიცავს არაუმეტეს 20 პროცენტს იმ პირთა საერთო რაოდენობისა, რომელთა პოლიტიკური დევნა განხორციელდა. ტერორის მსხვერპლთა დაკრძალვის ადგილების მოსაძებნად უმოკლეს დროში უნდა შეიქმნას და განხორციელდეს სრულიად რუსული ან თუნდაც მთავრობათაშორისი პროგრამა, რათა იქ განთავსდეს მემორიალური ადგილები. ეს არანაკლებ განათლებისა და განმანათლებლობის პრობლემაა, ვიდრე მორალური. ყოფილი სსრკ-ის ტერიტორიაზე არის ასობით სასჯელაღსრულების თხრილი და მასობრივი საფლავი, სადაც დახვრეტილები ფარულად იყვნენ დაკრძალული, ათასობით ბანაკი და სპეციალური დასახლების სასაფლაო, რომლებიც მთლიანად ან ნაწილობრივ განადგურდა, ასევე, რომელთაგან მხოლოდ კვალი დარჩა; ათასობით სასაფლაოს კვალიც კი აღარ არის დარჩენილი.

ეს ყველაფერი ხელს შეუწყობს მე-20 საუკუნის ერთ-ერთი უდიდესი ჰუმანიტარული კატასტროფის ხსოვნის უკვდავყოფას და ტოტალიტარული სტერეოტიპების მიმართ ძლიერი იმუნიტეტის ჩამოყალიბებას.

რაც ითქვა, უპირველეს ყოვლისა, ეხება რუსეთს, სსრკ-ს სამართალმემკვიდრეს, ყოფილ საბჭოთა რესპუბლიკებს შორის ყველაზე დიდს, ქვეყანას, რომლის დედაქალაქში მდებარეობდა ტერორისტული კამპანიების დაგეგმვის ცენტრი, საიდანაც დაიწყო  და საიდანაც იმართებოდა ტერორის მექანიზმები,  ქვეყანას, რომლის ტერიტორიაზეც იყო გულაგის იმპერიის მნიშვნელოვანი ნაწილი.

თუმცა, ბევრი რამ, რაც გასაკეთებელია უნდა გაკეთდეს ყოფილ სსრკ-ს სივრცეში, უკეთეს შემთხვევაში ჩვენი ქვეყნების ერთობლივი ძალისხმევით. დღევანდელ პოსტსაბჭოთა ქვეყნებში ტერორის ისტორიას სხვადასხვაგვარად ხსნიან და განიხილავენ. ეს ბუნებრივია. მაგრამ ფუნდამენტური მნიშვნელობა აქვს, რომ  ამ განსხვავებებმა დიალოგის წამოწყება განაპირობოს. ეროვნული მეხსიერების დიალოგი ისტორიული ჭეშმარიტების გარკვევის მნიშვნელოვანი და აუცილებელი ნაწილია; ერთადერთი ცუდი ის არის, როცა ის გადაიქცევა ორმხრივ საყვედურებად, ისტორიული (და შესაბამისად სამოქალაქო) პასუხისმგებლობის საკუთარი თავიდან  „სხვაზე“ გადატანის მცდელობაში. 

სამწუხაროდ, საბჭოთა ტერორის ისტორია ძალიან ხშირად ხდება აქტუალური საერთაშორისო პოლიტიკური გათვლების ინსტრუმენტი და საერთო წარსულზე პატიოსანი ერთობლივი მუშაობა იცვლება ურთიერთ შეურაცხყოფის, მორიგებისა და დათქმების ჩამონათვალით.

ამიტომ, ყოვლისმომცველი პროგრამა, რომელიც მიეძღვნება წარსულის ტრაგიკულ გამოცდილებას, უნდა იყოს საერთაშორისო და სახელმწიფოთაშორისი. ეს ეხება როგორც ისტორიულ კვლევას, ასევე მემორიალური წიგნების გამოცემას, მემორიალური ადგილების დაარსებასა და აღმართვას სამარხებზე და ბევრ სხვას - შესაძლოა, სახელმძღვანელოების წერასაც. ტერორის ხსოვნა საერთოა ჩვენი ხალხებისთვის. ის არ გვყოფს, ის გვაერთიანებს,  იმიტომაც, რომ ეს არ არის მხოლოდ დანაშაულების, არამედ საერთო წინააღმდეგობა მკვლელობის მექანიზმის წინააღმდეგ, საერთაშორისო სოლიდარობისა და ადამიანური ურთიერთდახმარების ხსოვნა.

***

რა თქმა უნდა, წარსულის ხსოვნა არ ჩნდება განკარგულებებისა და მთავრობის გადაწყვეტილებების დახმარებით. ისტორიული მეხსიერების განვითარება შესაძლებელია მხოლოდ ფართო საჯარო დისკუსიების შედეგად. რაც დრო გადის, უფრო ცხადი ხდება, რომ ასეთი დისკუსია სასწრაფოდ არის საჭირო. დიდ ტერორთან და საბჭოთა ისტორიის მთელ გამოცდილებასთან შეგუება აუცილებელია არა მხოლოდ რუსეთისთვის და არა მხოლოდ იმ ქვეყნებისთვის, რომლებიც შედიოდნენ სსრკ-ს შემადგენლობაში ან  ეკუთვნოდნენ "სოციალისტურ ბანაკს". ყველა ქვეყანას და ხალხს, მთელ კაცობრიობას სჭირდება ეს დისკუსია, რადგან დიდი ტერორის მოვლენები აისახა არა მხოლოდ საბჭოთა, არამედ მსოფლიო ისტორიაში. გულაგი, კოლიმა (Колыма - ისტორიული მხარე რუსეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთით. 1932-1953 წლების მასობრივი რეპრესიების წლებში - აქ მდებარეობდა შრომა-გასწორების ბანაკები განსაკუთრებით მძიმე საცხოვრებელი და სამუშაო პირობებით), 1937 - ეს ისეთივე სიმბოლოა მე-20 საუკუნის, როგორც ოსვენციმი და ჰიროსიმა. სცილდებიან რა სსრკ-ს ან რუსეთის ისტორიული ბედის საზღვრებს, ისინი ხდებიან ადამიანური ცივილიზაციის სისუსტის და არასტაბილურობის, პროგრესის მიღწევების ფარდობითობის მაჩვენებლები. გარდა ამისა ეს არის გაფრთხილება მომავალი ბარბაროსული, კატასტროფული რეციდივის შესაძლებლობის შესახებ. ამიტომ, დიდი ტერორის განხილვაც უნდა გასცდეს ეროვნულ ჩარჩოებს და ისევე როგორც ზემოთ ნახსენები ზოგიერთი ჰუმანიტარული კატასტროფის შემთხვევაში  მთელი კაცობრიობის განხილვის და გააზრების საგნად უნდა იქცეს. მაგრამ ამ დისკუსიის იმპულსი, რა თქმა უნდა, უნდა მომდინარეობდეს საზოგადოებრივი აზროვნებიდან იმ ქვეყნებში, რომლებიც იყვნენ სსრკ-ს შემადგენლობაში, პირველ რიგში რუსეთში. 

სამწუხაროდ, განსაკუთრებით რუსეთში, საზოგადოების მზაობამ შეესწავლა და მიეღო სიმართლე მისი ისტორიის შესახებ, რომელიც საკმაოდ დიდი ჩანდა 1980-იანი წლების ბოლოს, 1990-იან წლებში ადგილი დაუთმო გულგრილობას, აპათიას და ”წარსულში ზედმეტად ჩაღრმავების” სურვილის არ ქონას. არიან ძალებიც, რომლებიც უშუალოდ არიან დაინტერესებული, რომ ამ თემაზე დისკუსიები აღარ გაიმართოს. საზოგადოებრივ ცნობიერებაში და სახელმწიფო პოლიტიკაში არსებობს მზარდი ტენდენციები, რაც არ არის ხელსაყრელი ჩვენი უახლესი ისტორიის თავისუფალი და ღია განხილვისთვის. ამ ტენდენციებმა პოვეს ასახვა პატრიოტული ისტორიის ოფიციალურ, თუმცა არა ყოველთვის მკაფიოდ ჩამოყალიბებულ კონცეფციაში, განსაკუთრებით „ჩვენი დიდებული წარსულის“ თვალსაზრისით. 

ეს ნიშნავს, რომ წარსულში სახელმწიფოს მიერ ჩადენილი დანაშაულების მუდმივი შეხსენება აფერხებს ეროვნულ კონსოლიდაციას (ან, ტოტალიტარული ეპოქის ენით რომ ვთქვათ, "ძირს უთხრის პოსტსაბჭოთა ხალხის მორალურ-პოლიტიკურ ერთიანობას").

ეს ნიშნავს, რომ ეს მეხსიერება აზიანებს ეროვნული აღორძინების პროცესს. 

ეს ნიშნავს, რომ უპირველეს ყოვლისა უნდა გავიხსენოთ ხალხის გმირული მიღწევები და ქმედებები დიდი და მარადიული სახელმწიფო ხელისუფლების სახელით.

ეს ნიშნავს, რომ ხალხს ეს მეხსიერება კი არ უნდა, არამედ უარყოფს მას.

და მართლაც, ჩვენი თანამოქალაქეების მნიშვნელოვან ნაწილს უფრო უადვილდება და ურჩევნია მანუგეშებელი, დამამშვიდებელი მითების მიღება, ვიდრე ფხიზლად განიხილოს თავისი ტრაგიკული ისტორია და დაამუშაოს იგი მომავლის სახელით. ჩვენ გვესმის, რატომ არის ეს ასე: წარსულთან პატიოსანი შეგუება დღეს მცხოვრებ თაობებს აკისრებს ისტორიული და სამოქალაქო პასუხისმგებლობის უზარმაზარ და უჩვეულო ტვირთს. მაგრამ ჩვენ დარწმუნებული ვართ, რომ თუ ჩვენ ჩვენ თავზე არ ავიღებთ წარსულზე პასუხისმგებლობის ამ ძალიან მძიმე ტვირთს, ჩვენთვის არ იქნება არც ეროვნული კონსოლიდაცია და არც არანაირი აღორძინება.

ჩვენი საერთო ისტორიის ერთ-ერთ ყველაზე საშინელი საიუბილეო თარიღის წინა დღეს, საზოგადოება მემორიალი მოუწოდებს ყველას, ვისთვისაც ძვირფასია ჩვენი ქვეყნისა და ჩვენი ხალხის მომავალი, ღრმად ჩაიხედონ წარსულში, გაანალიზონ და შეეცადონ სწორი დასკვნები გააკეთონ.

2007 წლის აპრილი

საერთაშორისო საზოგადოება "მემორიალი"