ვაცლავ ჰაველის ესე "ძალა უძალოთა" (1978) წარმოადგენს ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს პოლიტიკურ და ფილოსოფიურ ნაშრომს, რომელიც იკვლევს ადამიანის არსებობის პირობებს ტოტალიტარულ რეჟიმში და გვთავაზობს წინააღმდეგობის კონცეფციას, რომელიც ეფუძნება არა ძალაუფლების მოპოვებას, არამედ სიმართლეში ცხოვრებას. ეს არის მანიფესტი, რომელიც გვაჩვენებს, თუ როგორ შეუძლია ჩვეულებრივ ადამიანს სისტემური ტყუილის წინააღმდეგ ბრძოლა "სიმართლეში ცხოვრებით" - იმ კონცეფციით, რომელმაც საფუძველი ჩაუყარა "ხავერდოვან რევოლუციას" და საბოლოოდ გავლენა იქონია კომუნისტური რეჟიმების დაცემაზე აღმოსავლეთ ევროპაში.
ვაცლავ ჰაველი (1936-2011), როგორც დრამატურგი, დისიდენტი და შემდგომში ჩეხოსლოვაკიის (შემდგომში ჩეხეთის) პრეზიდენტი, თავის ნაშრომში გვთავაზობს არა მხოლოდ ტოტალიტარიზმის კრიტიკას, არამედ გვაჩვენებს პოსტ-ტოტალიტარული საზოგადოების სიღრმისეულ ანატომიას და იმ მორალურ დილემებს, რომლებსაც უძალონი აწყდებიან.
ჰაველი თავის ანალიზს იწყებს საბჭოთა ტიპის რეჟიმების აღწერით, რომელსაც იგი "პოსტ-ტოტალიტარულს" უწოდებს. მისი აზრით, ეს სისტემები განსხვავდებიან კლასიკური დიქტატურებისგან იმით, რომ ისინი აღარ ეყრდნობიან მხოლოდ ძალადობას და რეპრესიებს, არამედ ქმნიან იდეოლოგიურ სისტემას, რომლის მეშვეობითაც ახერხებენ მოქალაქეების არა მხოლოდ პოლიტიკური, არამედ მორალური მორჩილების მიღწევას.
ჰაველი წერს: "პოსტ-ტოტალიტარული სისტემა იძულებას ეყრდნობა არა იმდენად უხეში ძალის სახით, არამედ იმით, რომ ყველას აიძულებს თავის რიტუალებში და ცხოვრების წესში მონაწილეობის მიღებას." ამ სისტემის ძალა მდგომარეობს იმაში, რომ იგი ახერხებს ადამიანების თანამონაწილეობის მიღწევას საკუთარ ჩაგვრაში.
ჰაველის ცნობილი მაგალითი მაღაზიის გამყიდველისა, რომელიც ფანჯარაში განათავსებს ლოზუნგს "პროლეტარებო ყველა ქვეყნისა, შეერთდით!", წარმოადგენს ნაშრომის ცენტრალურ მეტაფორას. გამყიდველი არ ათავსებს ამ ლოზუნგს იმიტომ, რომ მას სჯერა ამ იდეის, არამედ იმიტომ, რომ ეს არის რიტუალი, რომელიც უზრუნველყოფს მის უსაფრთხოებას და ცხოვრების "ნორმალურ" მიმდინარეობას.
"ლოზუნგი არ არის უბრალოდ ინფორმაციის მატარებელი; ის არის სიგნალი, რომელიც საშუალებას აძლევს გამყიდველს იცხოვროს მშვიდობიანად," - წერს ჰაველი. ეს რიტუალური მორჩილება უზრუნველყოფს სისტემის გადარჩენას, რომელიც ეყრდნობა არა მხოლოდ ძალადობას, არამედ ტყუილში თანამონაწილეობას.
ჰაველი წარმოაჩენს, რომ პოსტ-ტოტალიტარული სისტემა თვითშენარჩუნების მექანიზმებით არის აღჭურვილი. ის გვაჩვენებს, რომ სისტემა აღარ არის დამოკიდებული ერთ დიქტატორზე ან ელიტაზე - ის არის "ავტომატიზებული" სისტემა, რომელიც ითრევს ყველას თანამონაწილეობაში.
"პოსტ-ტოტალიტარულ სისტემაში, ყველა შეიძლება იყოს მსხვერპლიც და ჯალათიც ერთდროულად," - ამბობს ჰაველი. ეს ორმაგი როლი, სადაც ყველა ერთდროულად არის დაჩაგრულიც და დამჩაგვრელიც, წარმოადგენს სისტემის სიძლიერის წყაროს.
ჰაველის ყველაზე რევოლუციური იდეა არის ის, რომ ტოტალიტარული სისტემის წინააღმდეგ ბრძოლა არ მოითხოვს აუცილებლად პოლიტიკურ პროგრამას ან ძალაუფლების მოპოვებას. ის გვთავაზობს "სიმართლეში ცხოვრებას" როგორც წინააღმდეგობის ძირითად ფორმას.
"თუ სისტემა ეყრდნობა ტყუილს, - წერს ჰაველი, - მაშინ ის არ არის გასაკვირი, რომ სიმართლე ხდება მის წინააღმდეგ ბრძოლის მთავარი პოლიტიკური იარაღი." სწორედ ამ კონტექსტში, მაღაზიის გამყიდველი რომ უარს იტყოდა ლოზუნგის გამოფენაზე, ეს იქნებოდა არა უბრალოდ პროტესტი, არამედ სისტემის საფუძვლების რღვევა.
ჰაველი ავითარებს იდეას "პარალელური პოლისის" შესახებ - ალტერნატიული სტრუქტურების შექმნა, რომლებიც არ ექვემდებარებიან სისტემას. ეს არ არის მხოლოდ პოლიტიკური საქმიანობა, არამედ კულტურული, სოციალური და მორალური სფეროები, სადაც ადამიანებს შეუძლიათ იცხოვრონ ღირსეულად და თავისუფლად.
"დისიდენტების როლი არ არის პოლიტიკური ძალაუფლების მოპოვება, არამედ სიმართლის მსახურება," - აღნიშნავს ჰაველი. ეს პოზიცია გვიჩვენებს, რომ წინააღმდეგობა შეიძლება იყოს ეთიკური და არა მხოლოდ პოლიტიკური აქტი.
ჰაველის კონცეფციაში, წინააღმდეგობა ტოტალიტარიზმისადმი მოითხოვს "ეგზისტენციალურ რევოლუციას" - შინაგან ტრანსფორმაციას, სადაც ადამიანი უარს ამბობს ტყუილში თანამონაწილეობაზე და ირჩევს სიმართლეში ცხოვრებას, მიუხედავად შესაძლო შედეგებისა.
"ადამიანის იდენტობა შეიძლება დაფუძნებული იყოს მხოლოდ სიმართლეზე და არა ტყუილზე," - წერს ჰაველი. ეს მიდგომა აჩვენებს, რომ წინააღმდეგობა არის არა მხოლოდ პოლიტიკური, არამედ ეგზისტენციალური არჩევანი.
ჰაველის ცენტრალური თეზისი არის ის, რომ უძალოთა მთავარი ძალა მდგომარეობს მათ მორალურ უპირატესობაში. როდესაც ადამიანი "სიმართლეში ცხოვრობს", ის აღარ არის სისტემის მონა და იძენს შინაგან თავისუფლებას, რომელიც არ შეიძლება წაართვას ძალაუფლებამ.
"ძალაუფლება უძალოთა ხელშია, როცა ისინი უარს ამბობენ ტყუილში თანამონაწილეობაზე," - წერს ჰაველი. ეს პარადოქსული გამონათქვამი გვიჩვენებს, რომ ნამდვილი ძალა მდგომარეობს არა პოლიტიკურ ძალაუფლებაში, არამედ მორალურ პოზიციაში.
ჰაველი წარმოგვიდგენს ალტერნატივას ტოტალიტარული საზოგადოებისა - "ღია საზოგადოების" კონცეფციას, სადაც ადამიანები არ არიან იძულებულნი ატარონ ნიღბები და იცხოვრონ ორმაგი ცხოვრებით. ეს არის საზოგადოება, სადაც "შესაძლებელია სიმართლეში ცხოვრება".
"ღია საზოგადოება არ არის უტოპია, - ამბობს ჰაველი, - ეს არის პრაქტიკული შესაძლებლობა, რომელიც იწყება თითოეული ჩვენგანის გადაწყვეტილებით, იცხოვროს სიმართლეში." ეს იდეა მოგვიანებით გახდა მისი პოლიტიკური პროგრამის საფუძველი.
ავტორი დეტალურად განიხილავს იმ ფსიქოლოგიურ მექანიზმებს, რომლებიც უზრუნველყოფენ ადამიანების მორჩილებას. მთავარი მამოძრავებელი ძალა არის შიში - არა აუცილებლად სიკვდილის ან ფიზიკური რეპრესიების შიში, არამედ სოციალური იზოლაციის, ეკონომიკური გარიყვის და ყოველდღიური ცხოვრების გართულების შიში. სისტემა იმდენად ეფექტურად მუშაობს, რომ ხშირად არც კი სჭირდება პირდაპირი ძალადობა - ადამიანები თვითცენზურას მიმართავენ და "თამაშის წესებს" იცავენ, რათა თავიდან აიცილონ პრობლემები.
ჰაველი ამ ფენომენს "პოსტ-ტოტალიტარულ" სისტემას უწოდებს, სადაც იდეოლოგია იქცევა რიტუალად, სიმბოლოდ, რომელსაც რეალურ მნიშვნელობაზე მეტად სისტემისადმი ლოიალობის გამოხატვის ფუნქცია აქვს. მისი ცნობილი მაგალითი გამყიდველის შესახებ, რომელიც მაღაზიის ვიტრინაში კომუნისტურ ლოზუნგს განათავსებს, არა იმიტომ რომ მას სჯერა ამ სიტყვების, არამედ როგორც რიტუალური მორჩილების ნიშანი, ზუსტად ასახავს ამ მდგომარეობას.
სწორედ ეს ყალბი, რიტუალური ცხოვრება იწვევს მორალურ და სულიერ კრიზისს. ადამიანები იძულებულნი არიან იცხოვრონ სიცრუეში, რაც იწვევს ეგზისტენციალურ გაუცხოებას.
ავტორი მიიჩნევს, რომ "უძალოთა ძალა" სწორედ ამ მორალურ პოზიციაში მდგომარეობს. როდესაც ადამიანები უარს ამბობენ სისტემის მიერ შექმნილ "თამაშში" მონაწილეობაზე, ისინი ძირს უთხრიან მის ლეგიტიმურობას. სისტემა ეფუძნება საყოველთაო თანამონაწილეობას სიცრუეში, და როდესაც ადამიანები იწყებენ "სიმართლეში ცხოვრებას", მთელი კონსტრუქცია იწყებს რღვევას.
ჰაველის ეს ნაშრომი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, რადგან იგი სცდება ტრადიციულ პოლიტიკურ ანალიზს და ფოკუსირდება ტოტალიტარიზმის ეგზისტენციალურ და მორალურ განზომილებებზე. იგი გვიჩვენებს, რომ წინააღმდეგობის მოძრაობაში უდიდესი როლი ეკისრება ინდივიდუალურ პასუხისმგებლობას, შინაგან ავთენტურ ბრძოლას რეჟიმთან, რაც საბოლოო ჯამში სისტემის ლეგიტიმურობას ეჭვქვეშ დააყენებს.
სიახლეების გამოწერა
