ევროპული კომისიის 2022 წლის 17 ივნისის დასკვნით განისაზღვრა საქართველოს პრიორიტეტული ამოცანები, რომელთა შესრულება აუცილებელია ევროკავშირის კანდიდატის სტატუსის მოსაპოვებლად. მე-11 პრიორიტეტული ამოცანის თანახმად, საქართველოს სასამართლოებმა პროაქტიულად უნდა გაითვალისწინონ თავიანთ გადაწყვეტილებებში ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს (ECHR)-ის მიერ დადგენილი სტანდარტები.
ეს ვალდებულება კანონის დონეზე შესრულებულად შეიძლება ჩაითვალოს. 2023 წლის 21 ივნისს, ევროკომისიამ ევროკავშირის წევრი ქვეყნების ელჩებს წარუდგინა ზეპირი მოხსენება. მოხსენების ფარგლებში, კომისიამ აღნიშნა, რომ ეს პრიორიტეტი საქართველოს მიერ სრულად შესრულებულად შეიძლება ჩაითვალოს.
მე-11 პრიორიტეტული ამოცანის შესრულებასთან დაკავშირებით საკანონმდებლო ცვლილებების პაკეტი საქართველოს პარლამენტმა მესამე მოსმენით მიიღო 2022 წლის 18 ოქტომბერს. აღსანიშნავია, რომ ამ ცვლილებებით ECHR-ის სტანდარტების გათვალისწინების ვალდებულება განისაზღვრა არა მხოლოდ საერთო სასამართლოებისთვის, არამედ ადმინისტრაციული ორგანოებისთვის საქართველოს ზოგადი ადმინისტრაციული კოდექსით გათვალისწინებული გადაწყვეტილების (მათ შორის, საჯარო ინფორმაციასთან დაკავშირებით) მიღებისას.
შესაბამისად, მნიშვნელოვანია, განხილულ იქნეს საჯარო ინფორმაციასთან დაკავშირებული ECHR-ის სტანდარტები და სასამართლოს ხედვა იმასთან დაკავშირებით დაცულია თუ არა, და რა მასშტაბით, ეს უფლება ევროპული კონვენციით.
საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება დემოკრატიული სახელმწიფოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ელემენტია. მომეტებული საჯარო ინტერესის მქონე ინფორმაციაზე წვდომა აძლევს საზოგადოებას საშუალებას ჩამოიყალიბოს ხედვები ქვეყანაში მიმდინარე მნიშვნელოვან პროცესებზე. სწორედ სათანადოდ ინფორმირებულ მოქალაქეებს შეუძლიათ განახორციელონ საზოგადოებრივი ზედამხედველობა ხელისუფლების საქმიანობაზე.
ინფორმაციის მიღების უფლება არის უფრო ფართო, გამოხატვის თავისუფლების ერთ-ერთი კომპონენტი. ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს არაერთხელ დაუფიქსირებია, რომ კონვენციის მე-10 მუხლით (გამოხატვის თავისუფლება) გარანტირებულია არა მხოლოდ „გამომხატველის“ უფლება, გაავრცელოს ინფორმაცია და იდეები, არამედ, თანაბარზომიერადაა დაცული „საზოგადოების უფლება, იყოს სათანადოდ ინფორმირებული“. (1) თანამედროვე დემოკრატიებში საზოგადოების „სათანადოდ ინფორმირებისთვის“ კრიტიკულად საჭირო ინფორმაციის მნიშვნელოვანი ნაწილი მუშავდება, ინახება ან/და სხვა ფორმით დაცულია საჯარო დაწესებულებებში.
თანამედროვე დემოკრატიულ სახელმწიფოში მოქალაქეების მიერ თვით-მმართველობისა და პოლიტიკური მონაწილეობის განხორციელება შეუძლებელია საჯარო დაწესებულებებში დაცულ ინფორმაციაზე ეფექტური წვდომის გარეშე. აღნიშნულის გათვალისწინებით, ამ საუკუნის დასაწყისში, ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორის მექანიზმებმა აქტიურად დაიწყეს ამ უფლების ადამიანის ძირითად უფლებათა სისტემის ნაწილად აღიარება. მაგალითად, 2006 წელს ადამიანის უფლებათა ინტერ-ამერიკულმა სასამართლომ მიიღო პრეცედენტული გადაწყვეტილება (2), სადაც მკაფიოდ გაუსვა ხაზი სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას და განმარტა, რომ ადამიანის უფლებათა ამერიკული კონვენციის მე-13 მუხლი (აზრისა და გამოხატვის თავისუფლება) განამტკიცებს პირის უფლებას მოითხოვოს და წვდომა მიენიჭოს საჯარო დაწესებულებაში არსებულ ინფორმაციაზე. აგრეთვე, მნიშვნელოვანი დოკუმენტია გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტის 34-ე ზოგადი კომენტარი სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლზე, რომელიც აღიარებს, რომ სახელმწიფო ხელისუფლების ყველა შტო და სხვა საჯარო დაწესებულებები, ეროვნულ, რეგიონულ თუ ადგილობრივ დონეზე, ვალდებული არიან უზრუნველყონ ინფორმაციის მიღების უფლების ეფექტური განხორციელება (3).
ECHR-ის პრაქტიკა იმასთან დაკავშირებით, დაცულია თუ არა საჯარო ინფორმაციის მიღება კონვენციით, არ იყო ერთგვაროვანი. შეიძლება ითქვას, რომ სასამართლოს საკმაოდ დიდი დრო დასჭირდა საჯარო ინფორმაცია კონვენციის მე-10 მუხლით დაცულ სფეროში მოექცია (მიზეზი შეიძლება ყოფილიყო მანამდე არსებული პრაქტიკა, რომლის მიხედვითაც ეს უფლება ცალკე დაცვის ობიექტად არ მიიჩნეოდა). მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება სასამართლოს პრაქტიკისთვის იყო Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary (2016) (4). ამ საქმეში ECHR-მა მოახდინა თავისი პრაქტიკის კონსოლიდაცია, მკაფიოდ აღიარა საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება მე-10 მუხლით დაცულ სიკეთედ და შეიმუშავა კონკრეტული სტანდარტები ამ უფლებით სარგებლობისათვის.
სხვაგვარად, ECHR-ის უახლესი სტანდარტებით, საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება ექცევა ევროპული კონვენციის დაცვის ქვეშ და აღიარებულია გამოხატვის თავისუფლების განუყოფელ ნაწილად. სასამართლოს სისტემური ხედვით ეს უფლება ნაწარმოებია მე-10 მუხლიდან და მისით სარგებლობა ინსტრუმენტულად და შინაარსობრივად დაკავშირებულია “ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების” (გამოხატვის თავისუფლება) უფლების რეალიზაციასთან.
2016 წელს, ECHR-ის დიდმა პალატამ მიიღო მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება საქმეზე Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary (2016), რომელშიც სასამართლომ მკაფიოდ ჩამოაყალიბა თავისი პოზიცია იმასთან დაკავშირებით თუ სად არის საჯარო ინფორმაციის უფლების ადგილი კონვენციაში და რა მოცულობით უნდა იქნეს იგი დაცული.
დავის საგანს წარმოადგენდა საჯარო ინფორმაციის გაცემა უნგრეთის იურიდიული დახმარების სამსახურის ადვოკატების სახელებისა და მათ მიერ პოლიციის შენობებში განხორციელებული ვიზიტების რაოდენობის შესახებ. მოსარჩელე არასამთავრობო ორგანიზაციას უნგრეთში მოქმედ კანონმდებლობაზე და პრაქტიკაზე დაყრდნობით უარი ეთქვა მოთხოვნილი ინფორმაციის მიღებაზე, იმ არგუმენტით, რომ ინფორმაცია იყო პერსონალური მონაცემების შემცველი.
არასამთავრობო ორგანიზაცია მიუთითებდა,რომ საჯარო ინფორმაციის მიღების შესახებ განცხადების დაკმაყოფილებაზე უარის თქმა წარმოადგენდა კონვენციის 10-ე მუხლით გარანტირებული უფლების დარღვევას. კერძოდ, ის ხაზს უსვამდა იმ გარემოებას, რომ იურიდიული დახმარების სამსახურის ადვოკატების სახელებისა და მათ მიერ პოლიციის შენობებში განხორციელებული ვიზიტების რაოდენობის შესახებ ინფორმაციის მიღება აუცილებელი იყო საზოგადოებრივი მონიტორინგის განხორციელებისა და შესაბამისი კვლევის ჩატარებისთვის, რომელსაც შესაძლოა გამოევლინა მნიშვნელოვანი ხარვეზები სისტემაში. აღნიშნული კი, თავის მხრივ, მჭიდროდ იყო დაკავშირებული სამართლიანი სასამართლოს პრინციპთან და იყო მაღალი საჯარო ინტერესის მატარებელი.
სასამართლომ მსჯელობა დაიწყო მანამდე დადგენილი პრეცედენტული სამართლის მოხმობით, სადაც ის მართლაც არ განმარტავდა მე-10 მუხლს იმგვარად, რომ დაეკისრებინა ვალდებულება ხელმომწერი სახელმწიფოებისთვის, გაეცათ საჯარო ინფორმაცია. ნაცვლად ამისა, ის აკისრებდა ქვეყნებს ნეგატიურ ვალდებულებას, არ შეეშალათ ხელი სხვათა მიერ ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების პროცესში. თუმცა, ამავდროულად სასამართლომ მიუთითა იმაზეც, რომ წარსული პრეცედენტები (Leander (1987); Guerra and Others(1998); Gaskin(1989); Roche (2005) მე-10 მუხლის განმარტებისას უთითებენ, რომ ეს მუხლი არ ანიჭებს პირს უფლებას ჰქონდეს წვდომა ინფორმაციაზე და არ ითვალისწინებს ხელისუფლების მიმართ ინფორმაციის პირისათვის გამხელის ვალდებულებას, იმ პირობებში, რაც წარმოდგენილია საქმეში. შესაბამისად, სასამართლოს არასდროს გამოურიცხავს ამგვარი ვალდებულება მაშინ, როდესაც საქმეში წარმოდგენილი პირობები ამის საჭიროებაზე მიუთითებს (5).
შემდგომში, სასამართლოს, ამის დასადასტურებლად მოჰყავს თავისი 2009 წლის გადაწყვეტილება საქმეზე Társaság a Szabadságjogokért v. Hungary (6), სადაც იგი განმარტავს, რომ მე-10 მუხლით დაცული ინფორმაციის მიღებისა და გავრცელების უფლება მოიცავს „საზოგადოებრივი მეთვალყურის“ (public watchdog) მიერ საჯარო ინტერესის საკითხზე ინფორმაციის შეგროვების უფლებას, ხოლო სახელმწიფო, რომელიც გაუმართლებლად არ აწვდის ამგვარ (watchdog) ორგანიზაციას საჯარო ინფორმაციას, არღვევს კონვენციის მე-10 მუხლით დაცულ გამოხატვის თავისუფლებას.
პრეცედენტული სამართლის ფრთხილი შეფასებით და პრაქტიკის ერთგვაროვნების დაუზიანებლად სასამართლომ მოცემულ საქმეში ცხადად განმარტა, რომ კონვენცია იცავს საჯარო ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უფლებას მე-10 მუხლის ფარგლებში. თუმცა, ამგვარი უფლება და, საპასუხოდ, სახელმწიფოს ვალდებულება - გასცეს ინფორმაცია, თავისთავადად, განყენებულად, არ არსებობს. არამედ, არსებობს იმ შემთხვევებში, როდესაც:
სახეზეა კანონიერ ძალაში შესული, შესასრულებლად სავალდებულო სასამართლო აქტი, რომელიც საჯარო დაწესებულებას ინფორმაციის გაცემას ავალდებულებს;
საჯარო ინფორმაციის მიღება არის აუცილებელი ინსტრუმენტი პირის მიერ გამოხატვის თავისუფლების განხორციელებისთვის და უარი ამგვარი ინფორმაციის გაცემაზე იქნება ჩარევა მე-10 მუხლით დაცულ სფეროში(7).
სხვაგვარად, საჯარო ინფორმაციის მიღების უფლება არსებობს არა დამოუკიდებლად, არამედ როგორც პირველადი უფლების - გამოხატვის თავისუფლების განხორციელებისთვის საჭირო ელემენტი. სასამართლომ შეიმუშავა კონკრეტული კრიტერიუმები იმის შესაფასებლად, თუ რა პირობების არსებობისას შეიძლება ჰქონდეს ადგილი საჯარო ინფორმაციის უფლების დარღვევას:
მოთხოვნილი საჯარო ინფორმაციის მიღება განმცხადებელს უნდა სჭირდებოდეს მე-10 მუხლით დაცული „ინფორმაციისა და იდეების მიღებისა და გავრცელების“ უფლების განხორციელებისთვის. თითოეულ შემთხვევაში უნდა შეფასდეს, არის თუ არა საჯარო ინფორმაციის მიღება მნიშვნელოვანი მოსამზადებელი ეტაპი ჟურნალისტური თუ სხვა ტიპის საქმიანობისთვის, რომელიც ქმნის სივრცეს საზოგადოებრივი დებატებისთვის (8).
მაგალითისთვის, საქმეებში Sioutis v. Greece (2017) და Tokarev v. Ukraine (2020) განმცხადებელმა, რომელიც არ იყო სასამართლო პროცესის მხარე ვერ დაასახელა კონკრეტული მიზეზები, თუ რატომ სჭირდებოდა სასამართლო გადაწყვეტილების ასლი თავისი გამოხატვის თავისუფლების განხორციელებისთვის (9).
თუმცა, განსხვავებით ამისგან, საქმეში Yuriy Chumak v. Ukraine (2021), სადაც განმცხადებელი იყო ადამიანის უფლებადამცველ საქმიანობაში ჩართული ჟურნალისტი და ერთ-ერთი არასამთავრობო ორგანიზაციის წევრი და ითხოვდა პრეზიდენტის გასაიდუმლოებული დეკრეტების სათაურებს, ნომრებსა და მიღების თარიღებს, რათა შემდგომ ზოგიერთის ტექსტი გამოეთხოვა, სასამართლომ განმცხადებლის როლისა და მოთხოვნილი ინფორმაციის ბუნების გათვალისწინებით დაადგინა, რომ ეს ინფორმაცია განმცხადებელს ესაჭიროებოდა თავისი პროფესიული საქმიანობისა და საზოგადოების სათანადოდ ინფორმირების უფლების განხორციელებისთვის (10).
განცხადებით მოთხოვნილი ინფორმაცია, მონაცემი ან დოკუმენტი უნდა აკმაყოფილებდეს საჯარო ინტერესის ტესტს. განმცხადებელმა უნდა მოითხოვოს ინფორმაცია, რომელიც საჯარო ინტერესის საგანს უკავშირდება. საჯარო ინტერესის ტესტი თითოეულ შემთხვევაში ინდივიდუალურად უნდა შეფასდეს. საჯარო ინტერესი არსებობს „inter alia, იმ შემთხვევებში, როდესაც ინფორმაციის გამჟღავნება უზრუნველყოფს გამჭვირვალობას სახელმწიფოს საქმიანობაზე და, შესაბამისად, ხელს უწყობს ფართო საზოგადოების მონაწილეობას საჯარო მმართველობაში“ (11).
საჯარო ინტერესი მიემართება იმგვარ საკითხებს, რომლებიც საზოგადოებას იმ დონეზე ეხება, რომ მას უჩნდება ლეგიტიმური ინტერესი, რომელიც აღძრავს მის ყურადღებას ან მნიშვნელოვან წუხილს, განსაკუთრებით, მაშინ, როცა ეს საკითხები გავლენას ახდენს მოქალაქეების კეთილდღეობაზე და, მთლიანად, საზოგადოების ცხოვრებაზე (12). გარდა ამისა, ამგვარი ინტერესი მოიცავს საკითხებს, რომლებსაც შეუძლია გამოიწვიოს მნიშვნელოვანი წინააღმდეგობა სოციალურ ან/და სხვა პრობლემებთან დაკავშირებით, რომლის შესახებაც საზოგადოებას ექნებოდა ინტერესი, იყოს ინფორმირებული(13). საჯარო ინტერესი არ შეიძლება დავიდეს საზოგადოების უბრალო სურვილზე, მიიღოს ინფორმაცია სხვა პირების პირად ცხოვრებაზე... იმისათვის, რომ საჯარო ინტერესის არსებობა შეფასდეს, მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული მთლიანი კონტექსტი (14).
საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის დაცვის კონტექსტში ECHR ყურადღებას აქცევს ინფორმაციის მიმღების, როგორც „საზოგადოებრივი მეთვალყურის“ (public watchdog) როლს დემოკრატიულ სახელმწიფოში:
„იმას, თუ როგორ ფუნქციონირებენ მეთვალყურე ორგანიზაციები აქვს მნიშვნელოვანი გავლენა დემოკრატიული საზოგადოების სათანადო განვითარებაზე. დემოკრატიული საზოგადოების ინტერესში შედის ის, რომ მედიას მიეცეს შესაძლებლობა განახორციელოს თავისი კრიტიკული როლი მომეტებული საზოგადოებრივი ინტერესის საკითხზე ინფორმაციის გავრცელებაში. იგივე შეეხება არასამთავრობო ორგანიზაციების საქმიანობასაც… შესაბამისად, საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლების კონტექსტში მნიშვნელოვანია შეფასდეს, ითხოვს თუ არა პირი ინფორმაციაზე წვდომას საზოგადოების ინფორმირებისათვის watchdog-ის ფუნქციის განხორციელების ფარგლებში. თუმცა ეს, არ ნიშნავს, რომ საჯარო ინფორმაციის უფლების სუბიექტი მხოლოდ მედია ან არასამთავრობო ორგანიზაციაა. მომეტებული დაცვით სარგებლობენ აკადემიური სფეროს წარმომადგენლები (Başkaya and Okçuoğlu v. Turkey); მწერლები (Chauvy and Others v. France; Lindon, Otchakovsky-Laurens and July v. France). საზოგადოების ინფორმირების კუთხით ინტერნეტის როლის გაზრდის კვალდაკვალ, სასამართლო აღნიშნავს, რომ ბლოგერების და სოციალური მედიის პოპულარული მომხმარებლებიც კი შეიძლება მიჩნეულ იქნან “საზოგადოებრივ მეთვალყურეებად (watchdog)”(15).
საბოლოო კრიტერიუმი არის, რომ მოთხოვნილი ინფორმაცია უნდა იყოს „მზა და ხელმისაწვდომი“ იმ გაგებით, რომ ხელისუფლებას იგი ხელთ უნდა ჰქონდეს და არ სჭირდებოდეს მისი შეგროვება (16).
საქმეში Yuriy Chumak v. Ukraine (2021), სასამართლომ მიიჩნია, რომ, მიუხედავად იმისა, რომ მოთხოვნილი ინფორმაცია მოიცავდა საკმაოდ დიდ პერიოდს (დაახლოებით 11 წელს), ის, პრინციპში მზა და ხელმისაწვდომი იყო. არ არსებობდა არანაირი პრაქტიკული დაბრკოლება ან/და გაუმართლებელი ტვირთი სახელმწიფოზე ამ საჯარო ინფორმაციის გაცემისთვის (17).
სხვა საქმეში განმცხადებლის მიზანი იყო შეესწავლა სასოფლო-სამეურნეო მიწებზე და ტყეებზე საკუთრების უფლების გადაცემის ეფექტი და ამ მიზნით გამოითხოვა შესაბამისი ორგანოებისგან ინფორმაცია. მოთხოვნილი ინფორმაცია არ შემოიფარგლებოდა კონკრეტული დოკუმენტით, არამედ მოიცავდა დროის გარკვეულ პერიოდში მიღებული გადაწყვეტილებების სერიას. სასამართლომ არ გაითვალისწინა სახელმწიფოს პოზიცია იმასთან დაკავშირებით, რომ მოთხოვნილი ინფორმაციის შეგროვება/დამუშავება დიდ რესურსებთან იყო დაკავშირებული და აღნიშნა, რომ ამ სირთულის მიზეზი მეტწილად გამოწვეული იყო თავად მოპასუხე სახელმწიფოს საჯარო დაწესებულების გადაწყვეტილებით - არ გამოექვეყნებინა შესაბამისი დოკუმენტები (Österreichische Vereinigung zur Erhaltung, Stärkung und Schaffung v. Austria)(18).
საქმეში Šeks v. Croatia (2022), სადაც ყოფილი პოლიტიკოსი ითხოვდა დასაიდუმლოებულ საპრეზიდენტო ჩანაწერებს, სასამართლომ აღნიშნა, რომ მიუხედავად იმისა, რომ მოთხოვნილი დოკუმენტების განსაიდუმლოება შეიძლება დაკავშირებული იყოს საკმაოდ შრომატევად საქმიანობასთან, არ არსებობდა არც ერთი გარემოება, რომელიც მიუთითებდა, რომ მოთხოვნილი ინფორმაცია არ იყო მზა და ხელმისაწვდომი (19).
ამგვარად, ECHR-ის პრეცედენტული სამართლის მიხედვით, საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება კონვენციით დაცულია. თუმცა, ამ უფლებას სასამართლო ხედავს არა ცალკე განყენებულად, არამედ კონვენციით დაცული სხვა უფლებების კომპონენტად.
საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას კლასიკურ გაგებასთან ყველაზე მიახლოვებული ფორმით კონვენცია იცავს გამოხატვის თავისუფლების კონტექსტში. კერძოდ, როდესაც სახელმწიფო აბრკოლებს იმგვარი ინფორმაციის გაცემას, რომელიც განმცხადებელს კრიტიკულად ესაჭიროება მომეტებული საჯარო ინტერესის საკითხზე თავისი გამოხატვის თავისუფლების რეალიზებისთვის. სასამართლოს ამ კუთხით ჩამოყალიბებული აქვს უფლების დაცვის ზემოთ დეტალურად განხილული ოთხი კრიტერიუმი (1. მოთხოვნილი ინფორმაციის მიზანი; 2. მოთხოვნილი ინფორმაციის ბუნება; 3. განმცხადებლის როლი; 4. ინფორმაციის მზაობა და ხელმისაწვდომობა). ეს კრიტერიუმები არ შეიძლება განვიხილოთ როგორც მკაცრად განსაზღვრული წინაპირობები. სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის განვითარების ტენდენციები და საერთაშორისო სამართალში საჯარო ინფორმაციის უფლების აღიარების მასშტაბები ცხადად მიუთითებს იმაზე, რომ ECHR-ს აქვს დატოვებული სივრცე საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფრო მაღალი სტანდარტის შემუშავებისთვის.
კონვენციის მე-10 მუხლის ფარგლებში საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლების სრულფასოვან, დამოუკიდებელ უფლებად აღიარების გზაზე სასამართლოს დამაბრკოლებელი შეიძლება იყოს მანამდე არსებული პრობლემური პრაქტიკა და სასამართლოს სურვილი, შეინარჩუნოს ერთგვაროვნება. მიუხედავად ამისა, ECHR-ის უახლესი სტანდარტებითაც, ეს უფლება კონვენციით დაცულია გამოხატვის თავისუფლების ინსტრუმენტულ ნაწილად. შესაბამისად, მასზე ვრცელდება მე-10 მუხლის მოთხოვნები და ამ უფლების ლეგიტიმური შეზღუდვისთვის უნდა დააკმაყოფილდეს სამწევროვანი ტესტი:
- კანონით გათვალისწინება;
- ლეგიტიმური საჯარო ინტერესების დაცვა;
- აუცილებლობა (პროპორციულობა).
თუკი სახელმწიფო საჯარო ინფორმაციის უფლებაში ჩარევას ვერ გაამართლებს აღნიშნული სამი კრიტერიუმის მიხედვით, ის დაარღვევს კონვენციის მოთხოვნებს. ამავდროულად, აღსანიშნავია, რომ უფლებაში ჩარევის შეფასების ეს კრიტერიუმები მიემართება არა მხოლოდ იმ შემთხვევებს, როდესაც პირს უარი ეთქვა საჯარო ინფორმაციის გაცემაზე, არამედ ისეთ საქმეებს, როცა მოწოდებული ინფორმაცია არასწორი ან/და არასრულყოფილია(20).
ამავდროულად, სისტემურ დონეზე, ECHR-ის მიხედვით საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა დაცული იქნება ნებისმიერ იმ შემთხვევაში, როდესაც ამგვარი ინფორმაციის მიღება აუცილებელია კონვენციის სხვა მუხლებით დაცული უფლებების ეფექტური რეალიზებისთვის. შესაბამისად, საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა, მათ შორის, სხვა უფლებებიდანაც შეიძლება გამომდინარეობდეს (21).
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკა გვთავაზობს უფლების დაცვის/აღიარების მინიმალურ სტანდარტებს. ეროვნული ორგანოების/სასამართლოების მიერ ამ მინიმალური სტანდარტების გამოყენება უნდა მოხდეს მხოლოდ კანონმდებლობით დადგენილი უფრო მაღალი დაცვის რეჟიმის დაუზიანებლად.
ECHR-ის უახლესი სტანდარტებით საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა აღიარებულია კონვენციით დაცულ სიკეთედ და წარმოადგენს გამოხატვის თავისუფლების განუყოფელ ნაწილს. მიუხედავად ამისა, მხედველობაშია მისაღები ის ფაქტი, რომ საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა, განსხვავებით სხვა უფლებებისგან (იქნება ეს სიცოცხლის უფლება, წამების, არაადამიანური თუ დამამცირებელი მოპყრობის დაუშვებლობა თუ სხვა) არის შედარებით „ახალგაზრდა“ უფლება არა მხოლოდ ECHR-ის, არამედ ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო სისტემებში და მისი დაცვის სტანდარტები ჯერ კიდევ ჩამოყალიბების ეტაპზეა.
გამომდინარე აქედან, როგორც წესი, შიდაეროვნული კანონმდებლობა საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობასთან დაკავშირებით უფრო მაღლი დაცვის გარანტიებს შეიცავს, ვიდრე კონვენცია თუ ადამიანის უფლებათა დაცვის სხვა საერთაშორისო დოკუმენტები. ეს არ ნიშნავს, რომ ეროვნული კანონმდებლობა ეწინააღმდეგება ECHR-ის პრაქტიკას, არამედ პირიქით, ავსებს იმ მინიმალურ სტანდარტს, რომელსაც სტრასბურგის სასამართლო აყალიბებს.
მიუხედავად ამისა, საქართველოში საჯარო დაწესებულებების არაანგარიშვალდებულება უპრეცედენტო მასშტაბებს აღწევს. მაგალითისთვის, 2023 წლის 5 თვეში IDFI-მ სამინისტროებსა და მის დაქვემდებარებულ უწყებებში გაგზავნილ 1,255 საჯარო ინფორმაციის მოთხოვნაზე, პასუხი მიიღო მხოლოდ 94 განცხადებაზე (7%). აღნიშნულის საპასუხოდ 2023 წლის 2 ივნისს, IDFI-მ ერთდროულად გააგზავნა უპრეცედენტო რაოდენობის - 89 ადმინისტრაციული საჩივარი (12 სამინისტრო/სახელმწიფო მინისტრის აპარატი და მათი დაქვემდებარებული 77 უწყება). აღსანიშნავია, რომ აღნიშნულმა უწყებებმა არამცთუ არ გასცეს საჯარო ინფორმაცია, არამედ სრულად უგულებელჰყვეს IDFI-ის მიერ გაგზავნილი განცხადებები (22). საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლების სრული იგნორირების აღნიშნული ტენდენცია ეწინააღმდეგება არა მხოლოდ საქართველოს კანონმდებლობის მოთხოვნებს, არამედ უფლების დაცვის ECHR-ის სტანდარტებსაც.
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს სამართლებრივი განმარტებების სულისკვეთების სრულად გაზიარება და მათი იმპლემენტაცია სწორი ფორმით იმგვარად, რომ არ დააზიანოს საქართველოს კონსტიტუციითა და კანონით დადგენილი მაღალი დაცვის სტანდარტები არის ევროკავშირის მე-11 პრიორიტეტის მოთხოვნა. ამ მოთხოვნის ადრესატი, მმართველი პარტიის მიერ განხორციელებული საკანონმდებლო ცვლილებების მიხედვით არიან არა მხოლოდ საერთო სასამართლოები, არამედ ადმინისტრაციული ორგანოებიც.
----------
მასალის მომზადება დაფინანსებულია ჩეხეთის რესპუბლიკის ტრანზიციის პროგრამის ფარგლებში.
სიახლეების გამოწერა
