ადამიანის უფლებათა ევროპულ სასამართლოს (ECHR) საკმაოდ დიდი დრო დასჭირდა საჯარო ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უფლების აღიარების გზაზე. სასამართლოს პრეცედენტულმა სამართალმა გაიარა მნიშვნელოვანი გზა პრობლემური პრაქტიკიდან, რომელიც რთულად ხედავდა საჯარო ინფორმაციას კონვენციით დაცულ სიკეთედ, დღევანდელ სტანდარტამდე, რომელიც ამ უფლებას აღიარებს კონვენციის მე-10 მუხლის (გამოხატვის თავისუფლება) ნაწილად.
ECHR-ის პრაქტიკის განვითარება აჩვენებს, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია ცოცხალი ორგანიზმია და მის შინაარსზე, იმაზე თუ როგორ ინტერპრეტირებას ახდენს სასამართლო, მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს საერთაშორისო კონტექსტი. საუკუნის დასაწყისიდან, საერთაშორისო თანამეგობრობამ, ადამიანის უფლებათა დაცვის საერთაშორისო სისტემებმა აქტიურად დაიწყეს საჯარო ინფორმაციის უფლების აღიარება და მისი მნიშვნელობის ინტენსიფიკაცია. ECHR-ის მიდგომების ცვლილებაც მეტწილად ამ კონტექსტის გამოძახილია და საჯარო ინფორმაციასთან დაკავშირებით ახალი საერთაშორისო სტანდარტები, მათ შორის ევროპის საბჭოს სამართლებრივ სივრცეში მიმდინარე მოვლენები, ტოვებს სივრცეს სასამართლოს პრაქტიკის მეტად განვითარებისთვის, უფრო კონკრეტულად, ამ უფლების სრულფასოვნად და უპირობოდ აღიარების პერსპექტივისთვის.
ევროპული კონვენციის მე-10 მუხლის პირველი პუნქტის ტექსტის მიხედვით: „ყველას აქვს აზრის გამოხატვის თავისუფლება. ეს უფლება მოიცავს ადამიანის თავისუფლებას, გააჩნდეს საკუთარი შეხედულება, მიიღოს ან გაავრცელოს ინფორმაცია...“.
სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების შესახებ საერთაშორისო პაქტის მე-19 მუხლისგან („ეს უფლება მოიცავს თავისუფლებას, სახელმწიფო საზღვრების მიუხედავად მოიძიოს, მიიღოს და გაავრცელოს) განსხვავებით, ევროპული კონვენციიის ტექსტი არ შეიცავს სიტყვას „მოიძიოს“. ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება კონვენციით ექსპლიციტურად არ არის დაცული, შესაბამისად, ECHR-ის პრეცედენტულ სამართალი განმარტავს გულისხმობს თუ არა მე-10 მუხლი საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლებას და როგორია დაცვის სტანდარტი.
მიუხედავად იმისა, რომ სასამართლო თავის არაერთ გადაწყვეტილებაში ახსენებს, რომ საზოგადოებას აქვს უფლება იყოს ინფორმირებული,[1] მათ შორის, „იყოს ინფორმირებული სხვადასხვა პერსპექტივიდან“,[2] სასამართლო არ ცნობდა სახელმწიფოს ვალდებულებას, მიაწოდოს საზოგადოებას ინფორმაცია.
ეს მიდგომა, რომელსაც პირობითად „ლეანდერის პრინციპი“ შეიძლება ვუწოდოთ, სასამართლომ ჩამოაყალიბა 1987 წლის გადაწყვეტილებაში Leander v. Sweden, სადაც მან ფაქტობრივად უარყო ინფორმაციაზე წვდომის უფლების ადგილი გამოხატვის თავისუფლების კონსტრუქციაში, და განმარტა:[3]
- “ინფორმაციის თავისუფლება ფაქტობრივად უკრძალავს ხელისუფლებას პირს შეუზღუდოს იმ ინფორმაციის მიღება, რომელიც სხვა პირებს სურთ ან შეიძლება სურდეთ გაუმხილონ მას”;
- ეს უფლება, “იმ პირობებში, რაც წარმოდგენილია განსახილველ საქმეში”, გულისხმობს სახელმწიფოს პოზიტიურ ვალდებულებას შეაგროვოს და გაავრცელოს ინფორმაცია;
- მე-10 მუხლი არ ანიჭებს პირს უფლებას ჰქონდეს წვდომა ინფორმაციაზე და არ ასახავს ხელისუფლების მიმართ ინფორმაციის პირისათვის გამხელის ვალდებულებას.[4]
მართალია, სასამართლომ სიტყვებით „იმ პირობებში, რაც წარმოდგენილია განსახლიველ საქმეში“ ბოლომდე არ უარყო საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება და დაუშვა შესაძლებლობა, რომ შეიძლება არსებობდეს იმგვარი გარემოებები, როდესაც კონვენცია დაიცავს პირის უფლებას, მიიღოს საჯარო დაწესებულებაში დაცული დოკუმენტები, თუმცა ლეანდერის გადაწყვეტილებაში დადგენილი სტანდარტი წლების განმავლობაში შეუცვლელად გამოიყენებოდა და სასამართლოს უჭირდა კონკრეტულ საქმეებში სხვა „პირობების“ დანახვა.
წლების განმავლობაში, „ლეანდერის პრინციპი“ არაერთ გადაწყვეტილებაში იქნა გამოყენებული, როგორც საჯარო ინფორმაციის უფლების უარყოფის საფუძველი.[5] ამ მხრივ, საინტერესოა, 1998 წლის გადაწყვეტილება Guerra and Others v. Italy,[6] სადაც განმცხადებელი დავობდა, რომ სახელმწიფომ მას არ მიაწოდა ინფორმაცია ქარხნების მავნე ზემოქმედების შესახებ და, შესაბამისად, სახელმწიფომ დაარღვია კონვენციის მე-10 მუხლი. განმცხადებლები ქიმიური ქარხნიდან დაახლოებით ერთი კილომეტრის დაშორებით ცხოვრობდნენ, სადაც რამდენჯერმე მოხდა ავარია და, შედეგად, მოსახლეობის ჯანმრთელობას ზიანი მიადგა. სასამართლომ დაადგინა, რომ მოცემულ შემთხვევაში, ვინაიდან სახელმწიფომ განმცხადებელსა და მისი ოჯახის წევრებს არ მიაწოდა სათანადო ინფორმაცია, თუ რა საფრთხეს შეიცავდა მათი ჯანმრთელობისთვის ქარხნის მიმდებარე ტერიტორიაზე ცხოვრება, დაირღვა კონვენციის მე-8 მუხლი (პირადი და ოჯახური ცხოვრების დაცულობის უფლება). ხოლო მე-10 მუხლის დარღვევა არ დაადგინა და აღნიშნა, რომ სახელმწიფოს მიერ გარემოსთან დაკავშირებული ინფორმაციის შეგროვების, დამუშავებისა და გავრცელების ვალდებულება არ გამომდინარეობს კონვენციის მე-10 მუხლიდან.[7] მსგავსი მიდგომა ჰქონდა სასამართლოს 2005 წლის გადაწყვეტილებაში Roche v. the United Kingdom.[8]
მიუხედავად იმისა, რომ სასამართლოს ლეანდერის საქმეში დატოვებული ჰქონდა სივრცე („იმ პირობებში, რაც წარმოდგენილია განსახილველ საქმეში“), 2009 წლამდე, სასამართლოს გაუძნელდა საჯარო ინფორმაციის უფლების, როგორც გამოხატვის თავისუფლების მნიშვნელოვანი კომპონენტის აღიარება. თუმცა, 2000-იანი წლების მიწურულს, სასამართლომ მიდგომა საგრძნობლად შეცვალა და „ლეანდერის პრინციპის“ დაძლევას შეუდგა. სტანდარტის გაუმჯობესებაზე მნიშვნელოვანი გავლენა საერთაშორისო კონტექსტმა მოახდინა.
ECHR-ის მიდგომების ცვლილების გზაზე მნიშვნელოვანი მომენტი იყო 2006 წლის 10 ივლისის გადაწყვეტილება Sdruženi Jihoceské Matky v. Czech Republic.[9] საქმე ეხებოდა გარემოსდაცვითი არასამთავრობო ორგანიზაციის წვდომას ატომური ელექტროსადგურის დოკუმენტებზე, გეგმებსა და სხვა ტექნიკურ ინფორმაციაზე. მიუხედავად იმისა, რომ სასამართლომ ამ საქმეზე არ დაადგინა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა, მან მკაფიოდ აღინშნა, რომ სახელმწიფო ჩაერია განმცხადებლის გამოხატვის თავისუფლებაში და ჩარევა უნდა აკმაყოფილებდეს მე-10 მუხლის მოთხოვნებს (1. კანონით გათვალისწინება; 2. ლეგიტიმური ინტერესების დაცვა; 3. აუცილებლობა დემოკრატიულ საზოგადოებაში). სასამართლომ დაადგინა, რომ ჩეხეთის შესაბამისმა უფლებამოსილმა ორგანოებმა უარის გასამართლებლად საკმარისი და რელევანტური საფუძვლები მოიყვანეს. უარი ეფუძნებოდა სხვათა უფლებების (ინდუსტრიული საიდუმლოების) დაცვას, სახელმწიფო უსაფრთხოების (ტერორისტული თავდასხმის რისკები) და სხვათა ჯანმრთელობის დაცვის ინტერესებს. ამავდროულად, სასამართლომ აღნიშნა, რომ მოთხოვნილი ინფორმაცია იმდენად ტექნიკური ხასიათის იყო, რომ არ აკმაყოფილებდა „საჯარო ინტერესის“ ტესტს.
მიუხედავად იმისა, რომ აღნიშნულ საქმეში სასამართლომ ვერ დაინახა კონვენციის დარღვევა, მნიშვნელოვანი იყო ის, რომ სასამართლომ დაიწყო მე-10 მუხლის ფარგლებში საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლებაზე საუბარი.
2006 წელს ადამიანის უფლებათა ინტერ-ამერიკულმა სასამართლომ მიიღო მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილება, სადაც მკაფიოდ აღიარა, რომ საჯარო ინფორმაციის უფლება აზრისა და გამოხატვის თავისუფლების განუყოფელი ნაწილია.[10] მოცემულ საქმეში მომჩივანი იყო არასამთავრობო ორგანიზაცია, რომელიც ასაჩივრებდა ჩილეს საზღვარგარეთის ინვესტიციების კომიტეტის უმოქმედობას უცხო ქვეყნის კომპანიის პროექტის გარემოზე ზემოქმედების შეფასების შესახებ ინფორმაციის გაცემასთან დაკავშირებით. ამ საქმეზე სასამართლომ პირველად დაადგინა, რომ ამერიკის ადამიანის უფლებათა კონვენციის მე-13 მუხლი მოიცავდა საჯარო დაწესებულებაში არსებულ ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უფლებას. სასამართლომ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ პირს ან ორგანიზაციას, რომელიც ითხოვს ინფორმაციის გაცემას, არ მოეთხოვება ამტკიცოს ამგვარი ინფორმაციის მიღების პირდაპირი თუ პირადი ინტერესი.[11]
ECHR-მა, ინტერ-ამერიკული სასამართლოს ამ გადაწყვეტილებიდან სამი წლის შემდგომ, არსებითად შეცვალა მიდგომა და დაიწყო საჯარო ინფორმაციის დაცვის სტანდარტების ჩამოყალიბება. 2009 წელს სასამართლომ მიიღო პირველი გადაწყვეტილება, სადაც საჯარო ინფორმაციის გაუცემლობის გამო დაადგინა კონვენციის მე-10 მუხლის დარღვევა.
კერძოდ, გადაწყვეტილებაში Társaság a Szabadságjogokért v. Hungary(2009)[12] საქმე ეხებოდა არასამთავრობო ორგანიზაციის მოთხოვნას, საჯარო ინფორმაციის სახით მიეწოდებინათ პარლამენტის წევრების მიერ შეტანილი კონსტიტუციური სარჩელი. საკონსტიტუციო სასამართლომ არ დააკმაყოფილა ორგანიზაციის მოთხოვნა იმაზე მითითებით, რომ სარჩელი შეიცავდა მოსარჩელეების პერსონალურ ინფორმაციას. ევროპულმა სასამართლომ პირველ რიგში ხაზი გაუსვა განმცხადებლის საქმიანობას და მისი, როგორც „საზოგადოებრივი მეთვალყურის“ (public watchdog) როლს. აღნიშნა, რომ კონსტიტუციური სარჩელი, რომელიც სადავოს ხდის სისხლის სამართლის კოდექსის კონკრეტული მუხლების კონსტიტუციურობას, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც შეტანილია პარლამენტის წევრების მიერ, უდავოდ შეეხება საჯარო ინტერესის საკითხს. ადმინისტრაციული დაბრკოლების შექმნითა და იმ ინფორმაციაზე წვდომის შეზღუდვით, რომელიც განმცხადებელს ესაჭიროებოდა მისი საქმიანობის ლეგიტიმური განხორციელებისთვის, სახელმწიფო ჩაერია გამოხატვის თავისუფლებით დაცულ სფეროში. გადაწყვეტილების ნათქვამია, რომ მოთხოვნილ ინფორმაციაზე საკონსტიტუციო სასამართლოს მონოპოლია ატარებდა ცენზურის ნიშნებს.
სასამართლომ იგივე მიდგომა გამოიყენა შემდეგ საქმეებში: Youth Initiative for Human Rights v Serbia (2013)[13] და Österreichische Vereinigung zur Erhaltung, Stärkung und Schaffung v Austria (2013)[14]. ორივე შემთხვევაში სასამართლომ დაადგინა მე-10 მუხლის დარღვევა საჯარო დაწესებულების მიერ იმ ინფორმაციის გაუცემლობის გამო, რომელიც განმცხადებელ არასამთავრობო ორგანიზაციებს ესაჭიროებოდათ საჯარო ინტერესის საკითხზე თავიანთი ლეგიტიმური საქმიანობის განხორციელების ფარგლებში.
ამგვარად, სასამართლომ:
- დაიწყო საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის აღიარება მე-10 მუხლის ფარგლებში, მე-8 მუხლისგან განცალკევებულად, რომელიც უფრო ვიწროა;
- საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობა განიხილა საჯარო დებატებში მონაწილეობის კონტექსტში;
- აღიარა, რომ საჯარო ინფორმაციის უფლების შეზღუდვა უნდა აკმაყოფილებდეს მე-10 მუხლით დადგენილ სამწვეროვან ტესტს (1. კანონით გათვალისწინება; 2. კანონიერი ინტერესების დაცვა; 3. აუციელებლობა).
ECHR-ის პრაქტიკის თანდათანობითი განვითარების შედეგად, დიდმა პალატამ მიიღო 2016 წლის უმნიშვნელოვანესი გადაწყვეტილება საქმეზე Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary,[15] სადაც სასამართლომ მოახდინა თავისი პრაქტიკის კონსოლიდაცია, მკაფიოდ აღიარა საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება მე-10 მუხლით დაცულ სიკეთედ და შემოიღო ერთიანი სტანდარტი.
გადაწყვეტილებაში სასამართლომ ხაზი გაუსვა, რომ ინტერ-ამერიკული იურისპრუდენციისაგან განსხვავებით, ევროპაში ცალკე მდგომი ინფორმაციის უფლება არ არსებობს. ამის ნაცვლად, უფლება თანმდევია განმცხადებლისა, რომელსაც ესაჭიროება ინფორმაცია, რათა „განახორციელოს მისი ინფორმაციისა და იდეების მიღებისა და მესამე პირთათვის გამხელის თავისუფლება.“[16] სხვა სიტყვებით, ინფორმაციის მოთხოვნის მიზანი უნდა იყოს ტრადიციული გაგებით გამოხატვის თავისუფლების რეალიზება.
მიუხედავად იმისა, რომ სასამართლომ აღნიშნული გადაწყვეტილებით დაძლია ე.წ. ლეანდერის მიდგომა, რომელიც საერთოდ უარყოფდა სახელმწიფოს ვალდებულებას გაეცა საჯარო ინფორმაცია, მან ეს უფლება მაინც დამოუკიდებელ, ცალკე მდგომ უფლებად არ აღიარა, არამედ დაუკავშირა იგი მომეტებული საზოგადოებრივი ინტერესის საკითხზე გამოხატვის თავისუფლების ეფექტურ განხორციელებას.
სასამართლოს უახლესი სტანდარტით, მე-10 მუხლიდან არ იკითხება საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის ცალკე მდგომი უფლება და, მისგან გამომდინარე, სახელმწიფოს საპასუხო ვალდებულება - გასცეს ამგვარი ინფორმაცია. თუმცა, ამგვარი ვალდებულება შეიძლება არსებობდეს:
(1) როდესაც ინფორმაციის გაცემის ვალდებულება გამომდინარეობს სასამართლოს სავალდებულოდ შესასრულებელი აქტიდან;
(2) იმ შემთხვევებში, როდესაც საჯარო ინფორმაციაზე წვდომა პირს ესაჭიროება გამოხატვის თავისუფლებით სარგებლობისთვის.
სასამართლომ განსაზღვრა ოთხი კრიტერიუმი, რომელთა შეფასებაც არსებითია მე-10 მუხლის ფარგლებში საჯარო ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უფლების დარღვევის დასადგენად:
- მოთხოვნილი ინფორმაციის მიზანი - ინფორმაციის მიღება აუცილებელი უნდა იყოს მე-10 მუხლით დაცული გამოხატვის თავისუფლების განხორციელებისთვის;
- საჯარო ინტერესი - განცხადებით მოთხოვნილი ინფორმაცია, მონაცემი ან დოკუმენტი უნდა აკმაყოფილებდეს საჯარო ინტერესის ტესტს;
- განმცხადებლის როლი - ინფორმაციის მიღებისა და საზოგადოებაში მისი გავრცელებისთვის განმცხადებლის როლი უნდა წარმოადგენდეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანს;
- ინფორმაცია უნდა იყოს მზა და ხელმისაწვდომი - ინფორმაცია უნდა იყოს მომზადებული და არ სჭიროებდეს დამატებით შეგროვებას.
ამგვარად, სასამართლოს დღეს არსებული სტანდარტებით, საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლება კონვენციის მე-10 მუხლით დაცულია და ამისთვის არსებობს კონკრეტული წინაპირობები. მიუხედავად პრაქტიკის მნიშვნელოვანი განვითარებისა, განსხვავებით ადამიანის უფლებათა დაცვის სხვა საერთაშორისო სტრუქტურებისგან (ინტერ-ამერიკული სასამართლო,[17] აფრიკის ადმიანის უფლებათა კომიტეტის,[18] გაეროს ადამიანის უფლებათა კომიტეტი[19]), ევროპული სასამართლო საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობას აღიარებს არა აბსტრაქტულად და უპირობოდ, არამედ მაშინ, როდესაც ეს აუცილებელია გამოხატვის თავისუფლების განხორციელებისთვის და აკმაყოფილებს საჯარო ინტერესის საკითხებზე გამოხატვის თავისუფლების რეალიზებისთვის დადგენილ კრიტერიუმებს.
ევროპული სასამართლოს ამგვარი მიდგომა, მეტწილად, გამომდინარეობს აქამდე არსებული პრაქტიკიდან, რომელიც წლების განმავლობაში იყო დამკვიდრებული. სასამართლოს სურდა შეენარჩუნებინა სამართლებრივი სიცხადე, ერთგვაროვნება და დარჩენილიყო მის პრეცედენტულ სამართალთან იმდენად ახლოს, რამდენადაც ეს შესაძლებელი იქნებოდა.
ECHR-ის არსებული სტანდარტი და მის მიერ განსაზღვრული კრიტერიუმები არ შეიძლება განვიხილოთ როგორც მკაცრად დადგენილი წინაპირობები. პრეცედენტული სამართლის განვითარების ტენდენციები, ის თუ როგორ რეაგირებს სასამართლო საერთაშორისო კონტექსტზე, ცხადად მიუთითებს იმაზე, რომ ECHR-ს კიდევ აქვს სივრცე საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფრო გაუმჯობესებული სტანდარტის ჩამოყალიბებისთვის.
ევროპული კონვენცია ცოცხალი ინსტრუმენტია და სასამართლოს მიერ მის ინტერპრეტირებაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს არსებული რეალობა და გარემოებები. როგორც დიდი პალატა თავის ერთ- ერთ გადაწყვეტილებაში აღნიშნავს:
„მიუხედავად იმისა, რომ სასამართლოს წინარე გადაწყვეტილებები ფორმალურად მბოჭავი ბუნების არ არის, სამართლებრივი სიცხადის, გამჭვირვალობისა და თანასწორობის მიზნებისთვის, ის, გამამართლებელი გონივრული საფუძვლების გარეშე, არ უნდა უხვევდეს პრეცედენტულ სამართალს. თუმცა, რადგან კონვენცია უპირველეს ყოვლისა არის ადამიანის უფლებათა დაცვის სისტემა, სასამართლოს ყოველთვის უნდა ჰქონდეს მხედველობაში როგორც მოპასუხე სახელმწიფოში, ისე ხელშემკვრელ სახელმწიფოებში შეცვლილი გარემოებები. კრიტიკულად მნიშვნელოვანია, რომ კონვენცია ინტერპრეტირებული და გამოყენებული იყოს იმგვარად, რომ მასში განმტკიცებული უფლებები დაცული იყოს პრაქტიკულად და ეფექტურად და არა თეორიულად და ილუზორულად. სასამართლოს მიერ დინამიური და ევოლუციური მიდგომის შენარჩუნების გარეშე, რისკის ქვეშ დადგება კონვენციის განვითარება“.[20]
2016 წლის გადაწყვეტილებაში Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary, სადაც სასამართლო მკაფიოდ აყალიბებს საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის სტანდარტებს, იგი ამბობს, რომ კონვენციის ინტერპრეტირებისას მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული საერთაშორისო სამართლის ყველა შესაბამისი წესი და პრინციპი, რომლებიც რელევანტურია ხელშემკვრელი მხარეებისთვის; კონვენცია არ შეიძლება განიმარტოს ვაკუუმში, არამედ საერთაშორისო სამართალთან ჰარმონიაში, რომლის ნაწილი თავადაც არის. სპეციალიზებული საერთაშორისო ინსტრუმენტებიდან და ხელშემკვრელი სახელმწიფოების პრაქტიკიდან გამომდინარე, კონსენსუსი შეიძლება იყოს რელევანტური სასამართლოს მიერ კონვენციის განმარტების პროცესში.[21]
მეტიც, ამავე გადაწყვეტილებაში, სასამართლო ციტირებს ინტერ-ამერიკული სასამართლოს 2006 წლის გადაწყვეტილებას და როგორც საერთაშორისო სამართალში, ისე წევრ ქვეყნებში მიმდინარე “ცვლილებების მხედველობაში მიღებითა და ადამიანის უფლებების სტანდარტების თანდათანობითი დაახლოების საპასუხოდ”[22] აზუსტებს მე-10 მუხლის შინაარსსა და მასში საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის ადგილს.
ამგვარად, საჯარო ინფორმაციასთან დაკავშირებით სასამართლოს სტანდარტების ცვლილებაზე და პრეცედენტული სამართლის განვითარებაზე მნიშვნელოვნად იგრძნობა ადამიანის უფლებათა სხვა საერთაშორისო სამართლებრივი მექანიზმების მიერ საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის აღიარების გავლენა. საჯარო ინფორმაციაზე წვდომის უფლების ადამიანის უფლებათა სისტემის ნაწილად ქცევამ ECHR-ს უბიძგა შეეცვალა მიდგომები, და, თუნდაც გარკვეული პირობებითა და დაშვებებით, ისე, რომ არ მოსულიყო მანამდე დამკვიდრებულ პრაქტიკასთან წინააღმდეგობაში, მოექცია ეს უფლება კონვენციის მე-10 მუხლით დაცულ სფეროში.
ამ კონტექსტში, სასამართლოს პრაქტიკის განვითარების თვალსაზრისით ძალიან მნიშვნელოვანი იქნება ევროპის საბჭოს სამართლებრივი სისტემა და ევროპის საბჭოში მიღწეული კონსენსუსი საჯარო ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უფლების აღიარების გზაზე. ამ მხრივ, მნიშვნელოვანი მოვლენაა ის, რომ 2020 წლის 1-ელ დეკემბერს ძალაში შევიდა ევროპის საბჭოს კონვენცია ოფიციალური დოკუმენტების ხელმისაწვდომობის შესახებ (ე.წ ტრომსოს კონვენცია).[23] ეს არის პირველი სავალდებულო ხასიათის საერთაშორისო ინსტრუმენტი, რომელიც აღიარებს საჯარო ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის ძირითად უფლებას.[24] სხვაგვარად, საჯარო ინფორმაციასთან დაკავშირებით ევროპის საბჭოს სამართლებრივი სივრცე არსებითად სხვა ეტაპზე გადავიდა, რასაც, მათ შორის, ECHR-ის სტანდარტების შემდგომ განვითარებაზე მნიშვნელოვანი გავლენა ექნება.
საჯარო ინფორმაციის, როგორც ძირითად უფლებად აღიარების გზაზე ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის ჩამოყალიბებაზე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენს ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო სისტემის განვითარება, მათ შორის, საერთაშორისო საზოგადოების ფართო კონსენსუსი. აღნიშნულმა სასამართლოს უბიძგა მეტწილად დაეძლია მანამდე არსებული ე.წ „ლეანდერის პრინციპი“ (საჯარო ინფორმაციის უფლების სრულად უარყოფა), თუმცა საჯარო ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობა სრულფასოვან, თვითმყოფად უფლებად მაინც არ აღიარა (განსხვავებით სხვა სასამართლოებისგან: მაგ. ინტერ-ამერიკული სასამართლო), არამედ დაუკავშირა იგი გამოხატვის თავისუფლებით ეფექტურ სარგებლობას. ამის მიზეზი შეიძლება იყოს სასამართლოს სურვილი, შეინარჩუნოს ერთგვაროვანი პრაქტიკა და მკაფიოდ არ უარყოს მანამდე დადგენილი პრეცედენტული სამართალი.
ამ ფონზე, სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის განვითარება, მათ შორის, 2016 წლის გადაწყვეტილებით Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary დადგენილი სტანდარტები შეიძლება მივიჩნიოთ მნიშვნელოვან ნაბიჯად საჯარო ინფორმაციაზე ხელმისაწვდომობის უფლების აღიარების გზაზე. მეტიც, სასამართლომ ამ გადაწყვეტილებით დატოვა სივრცე და ყველა წინაპირობა შემდგომში საჯარო ინფორმაციის სრულფასოვან, თვითმყოფად უფლებად აღიარებისთვის.
მიუხედავად იმისა, რომ საჯარო ინფორმაციასთან დაკავშირებით ECHR-ის დღეს არსებული სტანდარტები შეიძლება კრიტიკის ობიექტი იყოს, ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის განვითარების ტენდენციები, ამ უფლების აღიარებასთან დაკავშირებით საერთაშორისო თანამეგობრობის კონსენსუსი და, მათ შორის, ევროპის საბჭოს სამართლებრივ სისტემაში მისი მკაფიოდ ინკორპორირების კონტექსტი, იძლევა ყველა წინაპირობას, რომ სასამართლომ კონვენციის ფარგლებში საჯარო ინფორმაციის ხელმისაწვდომობის უფლების დაცვის მასშტაბები გაზარდოს და არსებული სტანდარტები გააუმჯობესოს.
------
[1] მაგ. Sunday Times v. United Kingdom (no. 1), Judgment of April 26, 1979, პარ. 66.
[2] Şener v. Turkey, Judgment of July 18, 2000, პარ. 45.
[3] Leander v. Sweden, judgment of March 26, 1987.
[4] იქვე,პარ.74.
[5] გადაწყვეტილებები: Gaskin v. UK, judgement of 7 July 1989; Sîrbu and others v. Moldova, judgement of 15 June, 2004.
[6] Guerra and Others v. Italy, judgment of 19 February 1998.
[7] იქვე, პარ. 53.
[8] Roche v. the United Kingdom, Judgment of 19 October 2005.
[9] Sdruženi Jihoceské Matky v. Czech Republic, Appl. No. 19101/03, 10.07.2006
[10] Claude-Reyes et al. v. Chile, Series C No. 151 (2006).
[11]იქვე.
[12] Társaság a Szabadságjogokért v. Hungary - 37374/05 Judgment 14.4.2009.
[13] Youth Initiative for Human Rights v. Serbia, Judgement 25 June, 2013 (Application no. 48135/06).
[14] Österreichische Vereinigung zur Erhaltung, Stärkung und Schaffung eines wirtschaftlich gesunden land- und forstwirtschaftlichen Grundbesitzes v. Austria - 39534/07 Judgment 28.11.2013.
[15] Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary, 8 November 2016.
[16] იქვე, პარ. 158.
[17] Claude-Reyes et al. v. Chile, Series C No. 151 (2006).
[18] Activity Report of Adv. Pansy Tlakula, as the Special Rapporteur on Freedom of Expression and Access to Information in Africa, Presented during the 54th Ordinary Session of the African Commission on Human and Peoples’ Rights, 22 October – 5 November 2013.
[19] ადამიანის უფლებათა კომიტეტი, ზოგადი კომენტარი #34, 2011 წლის 12 სექტემბერი.
[20] Christine Goodwin v. the United Kingdom - 28957/95. Judgment 11.7.2002. პარ. 74.
[21] Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary, 8 November 2016, პარ. 123-124.
[22] Magyar Helsinki Bizottság v. Hungary, 8 November 2016, პარ. 154.
[23] Council of Europe Convention on Access to Official Documents, (CETS No. 205), ხელმისაწვდომია: http://bitly.ws/SeJU
[24] კონვენციის მიხედვით „ოფიციალური დოკუმენტი“ არის „ნებისმიერი ფორმით შექმნილი ყველა ინფორმაცია, რომელიც მიღებულია ან ინახება საჯარო დაწესებულებების მიერ“.
სიახლეების გამოწერა
