უსაფრთხოებისა და მართლმსაჯულების სექტორს კრიტიკული მნიშვნელობა აქვს დემოკრატიული და სამართლებრივი სახელმწიფოს ჩამოყალიბებისთვის. დასახელებული სექტორების ანგარიშვალდებულება, მიუკერძოებლობა, ისევე როგორც საქმიანობისას კანონის უზენაესობისა და ადამიანის ძირითად უფლებათა მოთხოვნების დაცვა ქვეყნის დემოკრატიის ხარისხის ინდიკატორია.
სამწუხაროდ, საქართველოში ყოველთვის არსებობდა ლეგიტიმური კითხვები უსაფრთხოებისა და მართლმსაჯულების მიუკერძოებლობასთან, ისევე როგორც, მათი პარტიული ინტერესებით გამოყენებასთან დაკავშირებით. ეს კითხვები ამ დრომდე არ გამქრალა, მეტიც, ბოლო წლებში გამწვავდა კიდეც. აღნიშნულის გამოძახილია, ევროკომისიის 2023 წლის 8 ნოემბრის ანგარიშიც (გვ. 33), რომლითაც საქართველოს მიენიჭა კანდიდატის სტატუსი, თუმცა, გამოწვევები დაიდენტიფიცირდა მართლმსაჯულებისა თუ უსაფრთხოების სექტორს მიკუთვნებულ ფაქტობრივად ყველა უწყებაში. აღნიშნულ ანგარიშში, მათ შორის, 2021 წლის 13 სექტემბერს, სავარაუდოდ უკანონოდ, ფარული მეთვალყურეობის შედეგად შექმნილი მასალების მასობრივი გაჟონვის ფაქტი მოხვდა. ევროკომისიამ მიუთითა, რომ მოწოდებების მიუხედავად, ჟურნალისტების, პოლიტიკოსების, დიპლომატიური კორპუსისა და სამოქალაქო აქტივისტების პირადი ცხოვრების შესახებ ინფორმაციის გამჟღავნება ამ დრომდე გამოუძიებელია. ნიშანდობლივია, რომ 2023 წლის 18 დეკემბერს ვენეციის კომისიამ გამოაქვეყნა დასკვნა (პარ. 103-112), რომელიც, მათ შორის, პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურსა და სასამართლოს მიერ ფარული საგამოძიებო მოქმედებების კანონიერების კონტროლს შეეხებოდა. ვენეციის კომისია იმეორებს კითხვებს სასამართლო კონტროლის ეფექტიანობის თაობაზე და პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურის ბუნებისთვის უცხოდ (“არაორდინალურად”) მიიჩნევს მის უფლებამოსილებას, განახორციელოს ტექნიკური ზედამხედველობა სუს-ის სააგენტოზე.
ფარული მეთვალყურეობის ღონისძიებების განხორციელების შესაძლებლობის ბოროტად გამოყენების ალბათობა, მათი ფარული ბუნებიდან ისევე, როგორც ლეგიტიმური თუ არალეგიტიმური მიზნის მიღწევის სიმარტივიდან გამომდინარე, განსაკუთრებით მაღალია. აღნიშნულს ადასტურებს სახელმწიფოს ამ უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების პრევენციისკენ მიმართული უწყებებისა თუ უფლებამოსილებების სიმრავლე. ამ ანალიზის მიზანი არის სწორედ ამ უწყებათა და უფლებამოსილებათა გამოყენების კვლევა მათი გამჭვირვალობის, ანგარიშვალდებულებისა და ეფექტიანობის პერსპექტივიდან.
IDFI-მ უპირველესად შეისწავლა ფარული მეთვალყურეობის ღონისძიებების მარეგულირებელი ეროვნული კანონმდებლობა, ადამიანის უფლებათა დაცვის ეროვნული და საერთაშორისო სტანდარტები. აღნიშნულის შედეგად განისაზღვრა ფარული მეთვალყურეობის ღონისძიებების კანონიერად და ადამიანის უფლებათა დაცვის ფუნდამენტურ მოთხოვნებთან შესაბამისად აღსრულების სტანდარტები. ამ მოთხოვნათა პრაქტიკაში იმპლემენტაციის საკითხებთან დაკავშირებით IDFI-მ შეისწავლა ღია წყაროებში არსებული ინფორმაცია, რის შემდგომაც პროექტის გუნდმა მოამზადა საჯარო ინფორმაციის განცხადებები.
IDFI-მ საჯარო ინფორმაციის გამოთხოვის მიზნით განცხადებები გააგზავნა საქართველოს პარლამენტში, სუს-ის სააგენტოში, პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურში, სპეციალურ საგამოძიებო სამსახურში, პროკურატურასა და სასამართლო სისტემაში (საქართველოს უზენაეს სასამართლოსა და სააპელაციო სასამართლოებში, ისევე როგორც ოთხ საქალაქო სასამართლოში). მოთხოვნის საგანს წარმოადგენდა საანგარიშო პერიოდში (2021, 2022 და 2023 წლებში) მოთხოვნილი ან/და განხორციელებული ფარული მეთვალყურეობის ღონისძიებების თაობაზე რაოდენობრივი და თვისებრივი მონაცემების (მათ შორის, სასამართლოს აქტების) მიღება, როგორც სისხლისსამართლებრივი, ისე კონტრდაზვერვითი მიზნებისთვის. ამავდროულად, შესაბამისი უწყებებიდან გამოთხოვილ იქნა გამოვლენილ დარღვევებსა და საჯაროდ დაფიქსირებულ ინციდენტებზე რეაგირების შესახებ ინფორმაცია. საჯარო ინფორმაციის გამოთხოვის შესახებ განცხადებები შედგა იმ ფორმით, რომ მიღებული ინფორმაცია გამოსადეგი ყოფილიყო ფარული მეთვალყურეობის მიმართულებით არა მხოლოდ რაოდენობრივი, არამედ შინაარსობრივი/თვისებრივი დასკვნების გაკეთებისთვის წინასწარ იდენტიფიცირებულ ეროვნულ და საერთაშორისო სტანდარტებთან მიმართებით. პირველი ტალღის ფარგლებში მიღებული ინფორმაციის ანალიზის საფუძველზე, დამატებით გაიგზავნა საჯარო ინფორმაციის მოთხოვნის შესახებ განცხადებები, მეორე და მესამე ტალღად, ასევე შესაბამის უწყებებს წარედგინა ადმინისტრაციული საჩივრები.
საკანონმდებლო ნორმების ინტერპრეტაციისთვის, გამოყენებულ იქნა არა მხოლოდ ავტორის ხედვები, არამედ საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოსთვის რელევანტური სახელმწიფო დაწესებულებების მიერ მიცემული განმარტებები (სხდომის ოქმები) N885-1231 კონსტიტუციური სარჩელების განმწესრიგებელი და არსებითი განხილვის სხდომებზე.
ამ ანგარიშის მიზნებისთვის, შესწავლის საგნად განისაზღვრა სუს-ის სააგენტოს კომპეტენციას მიკუთვნებული ფარული მეთვალყურეობის ღონისძიებები, გარდა საფოსტო/სატელეგრაფო გზავნილის კონტროლისა. სახელდობრ, სააგენტოს შესახებ კანონის მე-7 მუხლის “ა.ა”-”ა.დ” ქვეპუნქტები, ისევე როგორც ამავე მუხლის “ა.ვ” ქვეპუნქტი. ეს ღონისძიებები აგრეთვე გათვალისწინებულია სსსკ-ის 143¹ მუხლის პირველი პუნქტის “ა”, “ბ”, “გ” და “ე” ქვეპუნქტებითა და “კონტრდაზვერვითი საქმიანობის შესახებ” მე-9 მუხლის მე-2 პუნქტის “ა”, “ბ”, “დ” ქვეპუნქტებით და ამავე მუხლის მე-3 პუნქტით.
1. ფარული მეთვალყურეობის ღონისძიებების აღსრულების პროცესში ადამიანის უფლებათა დაცვის სტანდარტების დაკმაყოფილების თაობაზე დამაჯერებელი დასკვნების გასაკეთებლად სათანადო ინფორმაცია არ მოიპოვება.
2. ფარულ საგამოძიებო მოქმედებებთან დაკავშირებით პასუხისმგებელი უწყებების მიერ დამუშავებული სტატისტიკური ინფორმაციის ხარისხი დაბალია. სხვადასხვა უწყების მიერ მოწოდებული სტატისტიკური ინფორმაცია არ იძლევა შედარებისა და შეჯერებული დასკვნების გამოტანის შესაძლებლობას.
3. კონტრდაზვერვითი საქმიანობის ფარგლებში განხორციელებულ ელექტრონულ თვალთვალთან დაკავშირებით ნებისმიერი ინფორმაციის (მათ შორის, ყველაზე საბაზისო სტატისტიკური მონაცემების) მიღება არის პრობლემური და ამ ღონისძიებებთან დაკავშირებით რაიმე ტიპის შინაარსობრივი თუ რაოდენობრივი დასკვნების გაკეთების სივრცე ჩაკეტილია.
4. ფარული მეთვალყურეობის ღონისძიებებზე სასამართლო კონტროლის ეფექტიანობისა და კანონიერების შეფასება შეუძლებელია. სასამართლოები შესაბამისი ნებართვის ტექსტებს არ ასაჯაროებენ, მათ შორის, არც იმ შემთხვევებში, როდესაც სისხლის სამართლის საქმე უკვე დასრულებულია, მოპოვებული ინფორმაცია კი - განადგურებული.
5. IDFI-ს მიერ მიღებული საჯარო ინფორმაციიდან ირკვევა, რომ 2021-2023 წლებში საერთო სასამართლოებმა ფარულ საგამოძიებო მოქმედებებთან დაკავშირებით 9300-ზე მეტი შუამდგომლობა განიხილეს. მათგან თითქმის 91.7% დაკმაყოფილდა სრულად, ან ნაწილობრივ.
6. ყველაზე მეტ შუამდგომლობას თბილისის საქალაქო სასამართლო განიხილავს, რომელზეც სასამართლოთა მიერ განხილული შუამდგომლობების 54.7% მოდის.
7. იმ სასამართლოებიდან, რომელთა მიერ საანგარიშო პერიოდში განხილული შუამდგომლობების რაოდენობა 10-ზე მეტია, სამმა სასამართლომ (ამბროლაურის, ცაგერისა და ახალქალაქის) შუამდგომლობების 100% დააკმაყოფილა. აგრეთვე, დიდ ქალაქებს შორის, დაკმაყოფილების განსაკუთრებულად მაღალი მაჩვენებლით გამოირჩევა გორის (99%), მცხეთისა (98.3%) და რუსთავის (96.5%) სასამართლოები.
8. პროკურატურის მიერ ფარული საგამოძიებო მოქმედების დასრულების შემდგომ მოსმენას დაქვემდებარებული პირისთვის შეტყობინების ვალდებულების გახანგრძლივების შემთხვევები 2021 წლის შემდგომ 80%-ით გაიზარდა.
9. ერთ-ერთ ფარულ საგამოძიებო მოქმედებაზე - “გეოლოკაციის რეალურ დროში განსაზღვრა” არანაირი სტატისტიკური ინფორმაცია არ მოიპოვება. გასათვალისწინებელია, რომ გეოლოკაციის რეალურ დროში განსაზღვრის ტექნიკური საშუალება ცალკე სისტემას წარმოადგენს, რომლის შექმნისთვისაც სახელმწიფომ მნიშვნელოვანი რესურსი გაიღო.
10. 2022 წლის 1 მარტიდან 2024 წლის 31 მარტის ჩათვლით, სპეციალური საგამოძიებო სამსახურის წარმოებაში იყო ჯამში 331 საქმე. 2024 წლის 31 მარტის მდგომარეობით, სპეციალურ საგამოძიებო სამსახურში, გამოძიება მიმდინარეობდა სამსახურის მანდატს მიკუთვნებულ 244 საქმეზე. სისხლისსამართლებრივი დევნა დაიწყო 87 პირის მიმართ. ბრალდებული პირებიდან არც ერთი არ არის, თავისი კომპეტენციით, ფარული საგამოძიებო მოქმედების განმახორციელებელი ან/და კონტრდაზვერვითი საქმიანობის ფარგლებში ფარულ მიყურადებაზე უფლებამოსილი სპეციალური სამსახურის წარმომადგენელი.
11. რიგ შემთხვევებში, საჯარო დაწესებულებები უკანონოდ ამბობენ უარს ფარული მეთვალყურეობის თაობაზე შეტანილი საჯარო ინფორმაციის გამოთხოვის შესახებ განცხადების დაკმაყოფილებაზე. ამ ინფორმაციის მისაღებად განმცხადებელს უწევს მნიშვნელოვანი ძალისხმევის გაღება, როგორც განცხადების მომზადების, აგრეთვე ადმინისტრაციული საჩივრისა და მასთან დაკავშირებული წარმოების ფარგლებში.
12. პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურმა ვერ/არ შეძლო 2021 წლიდან 2022 თებერვლის ჩათვლით არსებული პერიოდის სტატისტიკური ინფორმაციის მოწოდება ფარულ საგამოძიებო მოქმედებებზე. ფარული საგამოძიებო მოქმედებების თაობაზე სტატისტიკური ინფორმაციის მიღება ამ უწყებიდან მხოლოდ 2022 წლის მარტის შემდგომ არსებულ პერიოდზე არის შესაძლებელი.
13. ფარულ მიყურადებასთან დაკავშირებით კონსტიტუციური კონტროლი მნიშვნელოვნად ლიმიტირებულია. საკონსტიტუციო სასამართლოს სამართალწარმოებაში არსებული საქმეების განხილვა, რომლებიც ფარულ მეთვალყურეობას შეეხება, არაგონივრულად ჭიანურდება.
1. შემუშავდეს ფარული საგამოძიებო მოქმედებების შესახებ სტატისტიკური ინფორმაციის წარმოების მეთოდოლოგია ზედამხედველობის პროცესში ჩართულ უწყებებთან კოორდინაციით, იმგვარად რომ:
1. სტატისტიკური ინფორმაცია შეიცავდეს მონაცემებს სისხლის სამართლის საპროცესო კოდექსით გათვალისწინებული ფარული საგამოძიებო მოქმედებების სხვადასხვა ასპექტის შესახებ (მაგალითად: ფარული საგამოძიებო მოქმედებების სახეები, ფარული საგამოძიებო მოქმედებების გახანგრძლივება, გასაჩივრების შედეგები, შეტყობინების გადავადება და სხვა);
2. სხვადასხვა უწყების მიერ ერთი და იმავე საკითხებზე შეგროვებული ინფორმაცია იძლეოდეს შედარების შესაძლებლობას.
2. უნდა შეიქმნას/გასაჯაროვდეს სტატისტიკური ინფორმაცია კონტრდაზვერვითი მიზნით განხორციელებული ფარული მეთვალყურეობის თაობაზე;
3. უზრუნველყოფილ უნდა იქნეს ფარულ მეთვალყურეობასთან დაკავშირებულ საკითხებზე სასამართლოს მიერ მიღებული აქტების საჯაროობა მას შემდგომ, რაც ამ აქტების გასაიდუმლოების ინტერესი აღარ იარსებებს;
4. ფარული მეთვალყურეობის უფლებამოსილების ბოროტად გამოყენების შესაძლო შემთხვევებზე სამართალდამცავ ორგანოებს უნდა ჰქონდეთ ეფექტიანი რეაგირება და საზოგადოებას პროაქტიულად მიაწოდონ განახლებული ინფორმაცია;
5. საპარლამენტო კონტროლი ფარული მეთვალყურეობის განმახორციელებელ და მათ საზედამხედველო უწყებებზე, ისევე როგორც, ფარული მასალების უკანონო გავრცელების შემთხვევებზე, უნდა გაძლიერდეს.
/public/upload/02. gdavituri/CSReport-2021-2023/IDFI_Oversight of Covert Surveillance_GEO.pdf
სიახლეების გამოწერა
